Tahrir, Arapça’da “yazım” anlamına gelir.
Osmanlı Devleti’nde, tahrir, toprağın mülkiyet ve tasarruf hukukunu, reayanın (ahalinin, halkın) yükümlülüklerini belirlemek, vergi tür ve miktarlarını saptamak için yapılan arazi ve yükümlü nüfus yazım işidir. Arazi ve yükümlü yazım sonuçlarının işlendiği defterlere Tahrir Defterleri denir. Sadece yükümlü sayım (tahrir-i nüfus) sonuçlarının işlendiği defterlere ise Esame Defterleri denilir.
Osmanlı Devleti’nin varlığı büyük ölçüde köylü kitlelerinin ürettiği tarımsal fazlaya vergi-rant biçiminde el konulmasına dayanıyordu. Bunun gelir kaybına uğramaksızın gerçekleştirilmesi, en az artık aktarılmasıyla olabildiğince çok askerî yöneticiye dirlik verilmesi ve de merkezî hazinenin beslenmesi için başlıca yöntem tahrirlerdir.
Tahrir, tımar dağıtımının, yani göstermiş olduğu veya göstereceği askerî hizmete karşılık gelir ihsan edilmesi ile irili ufaklı dirlikler (bir hizmete karşılık olarak bir kimseye aylık veya bir yere bağlı gelir bağlanması) üzerinde görece güçlü bir merkezî denetimin sürdürülmesinin temeliydi. Bu nedenle, Osmanlılar, ele geçirilen ve tımar sistemine alınan bir bölgede öncelikle tahrir yaptırırdı.
Padişah, sadrazam ve bazı yüksek rütbeli devlet adamlarının oluşturduğu meclis, yani Divan-ı Hümayun’ca/ Saray’ca görevlendirilmiş tahrir yazıcıları; önce yöre halkının alışılageldiği eski töreleri, uygulanan yasaları, kurulu vakıfları, mülkname ve mukarrername denen belgeler aracılığıyla tasarruf edilen toprakları saptar, bunlara ilişkin belgeleri toplardı. Tahrir defterlerinin yazımında çok kısa özet açıklamalara, tanık adlarına ve görülen belgeye yer verirlerdi. Bölgedeki bütün yerleşim birimleri, bunların öteden beri bağlı olduğu kurallar, kendilerine tanınan özel haklar, her köyün otlak, harman, koru, su kuyusu, yol gibi ortak kullanım alanları, yetiştirilen ürünler, avlanan hayvan türleri, bir yılda ödenmesi beklenen vergi tutarları, göçebelerin yaylak ve kışlakları, geçiş yolları da ayrıntılı biçimde belirtilirdi.
Tımar sisteminin bozulmasından sonra mirî (Beye ait) topraklarda iltizam (devlet gelirlerinden birinin toplanması işini üstlenme), mukataa (arazinin belli bir kira karşılığı birine bırakılması) ve malikâne (yasanın öngördüğü koşullarla birine verilen beylik arazisi) yöntemleri uygulanmaya başlayınca tahrir sistemi çözülmüştür.
Vergi yükümlülüklerini ve orduya alınacak asker sayısını belirlemeye yönelik Tahrir-i Nüfus (Nüfus Sayımı) ilk kez 1831’de yapılmıştır. Kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve yoksullar yükümlülük dişi tutulduklarından nüfus sayım defterlerine yazılmamışlardır.
Sadece toprakla, tapuyla ilgili olan defterlere Tapu Tahrir Defteri denilir ve Osmanlı Devleti’nde 15. ve 19. yüzyıllar arasında vergilendirmeye esas olmak üzere tutulmuşlardır. Toprak ve kullananlara ait bilgiler içeren bu defterler tarihî değere sahip defterlerdir.
Tahrir ve Esame (nüfus) defterleri, günümüzde Osmanlı tarihine ilişkin araştırma yapanlarca başvurulan önemli arşiv belgeleridir.
Mühimme Defterleri
Divan-ı Hümayun, Fatih Sultan Mehmed’le birlikte başlayan ve zaman içinde gittikçe usul ve esasları belirlenen ve kurumsallaşan Osmanlı Devleti’nin en önemli kurumlarından biridir. Mühimme Defterleri, Divan-ı Hümayun’un düzenli yapıldığı zamanlarda her divan toplantısında görüşülen siyasî, askerî, örfî, malî, idarî açıdan önemli kararların kaydedildiği defterlerdir.
Defterlerdeki kayıtlar fermanların suretleri niteliğindedir. Sadrazamın başkanlığında Kubbe Vezirleri, Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri, Defterdar ve Nişancının katıldığı divan toplantılarında alınan kararlar, Padişahın onayından geçtikten sonra kronolojik sıra ile deftere kaydedilir.
Mühimme Defterleri, içersindeki hükümler dönemlerinin sosyal, siyasal ve askerî durumlarıyla doğrudan ilgili konuları içermesi dolaysıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihi ile ilgili bilgilere ulaşma ve analiz etmede önemli belgelerdir.
Osmanlılar 15. yüzyılın ilk yarısında Tahrir Defterleri’ni tuttuğu var sayılarak, Mühime Defterleri’nin de Fatih devrinden itibaren tutulmuş olduğu düşünülmektedir. 1553’ten önceki defterlerin durumu hakkında pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Mühime defterleri serisinde 263 adet defter mevcuttur. Başlangıç ve bitiş tarihleri 961-1323h-1553-1905m dir.
Kaynak:
1. AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Cilt 20, Ana Yayıncılık, s: 332-333.
2. Mustafa Nihat Özön, Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük, 5. Basım, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, Ankara 1973.
3. Mustafa Kılıç, Osmanlı Tarih Araştırmalarında Mühimme Defterlerinin Yeri ve 107 Numaralı Mühime Defteri, http://www.cumhuriyet.edu.tr/akademik/fak_ilahiyat/der72/011-mkilic.htm
22 Ekim 2007
Yayım: ?