Yayına Hazırlayan: Müslüm ÜZÜLMEZ
Çeviri: Abdurrahman ÜZÜLMEZ
“Korkma salnameye bir köşesinden iliş, istikbalin taht-i emniyettir.”
Cenap Şahabettin
Sunuş
Birinci Bölüm: Osmanlı Dönemi Salnameleri
I. 1310H/1308R/(1892M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
II. 1312H/1310R/(1894M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
III. 1313H/1311R/(1895M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
IV. 1314H/1312R/(1896M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
V. 1315H/1313R/(1897M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
VI. 1316H/1314R/(1898M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
VII. 1317H/1315R/(1899M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
İkinci Bölüm: Cumhuriyet Dönemi Salnameleri
I. 1925-1926 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi
II. 1926-1927 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi
III. 1927-1928 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi
IV. 8 Teşrinievvel 1927 Tarihli Vilayet, Kaza, Şehir ve Köyler İtibariyle Türkiye Nüfusu
V. 1928 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Büyük Ticaret Salnamesi
VI. 1928-1929 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı
VII. 1929-1930 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı
VIII. Son Teşkilat-ı Mülkiye’de Köylerin Adları (1928)
Sunuş
Salname; bir senelik olayları topluca göstermek üzere hazırlanan eserler için kullanılan bir sözcüktür. Türkçe’ye Tanzimat’tan sonra girmiştir. Farsça ‘sene’ demek olan ‘sal’ ile yine Farsça ‘mektup’, ‘kitap’ anlamına gelen ‘name’ sözcüğünün birleşmesiyle oluşmuştur. Günümüzdeki karşılığı ‘yıllık’tır. Batılılar salname veya yıllık karşılığında ‘annuaire’, ‘annus’, ‘annale’ ve ‘almanac’ sözcüklerini kullanmaktadırlar.
Salnameler, Osmanlı Devleti’nin yayınlamış olduğu resmî yıllıklardır. Bu yıllıklarda genel olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun, özel olarak da şehirlerin yıllık olarak ekonomik, sosyal, sağlık, eğitim ziraat ile ilgili istatistikî verileri yer almaktadır. Osmanlı Devletinin ve şehirlerin hatıra defteri, belleği gibidir. İçindeki bilgiler ve bu bilgilerin güvenirliği nedeniyle, 19. ve 20. yüzyılda yayınlanan salnameler şehir tarihçilerinin, tarihçi ve araştırmacıların ilk başvuru kaynaklardır.
Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk salname 1847 yılında yayınlanmıştır. İlk salnameyi düzenlemekle Hayrullah Efendi görevlendirildi, ama Ahmed Vefik Paşa’ya yaptırıldı. Sonraları Cevdet Paşa, daha sonraları da Meclis-i Mearif Başkâtibi Behçet, Meclis azasından Rüşdi beyler tarafından hazırlandı. 1888’den sonra Me’murin-i Mülkiye Komisyonu’na bağlı Sicil-i Ahval idaresi tarafından düzenlenir oldu. Resmi salnameler, saltanatın sonuna kadar bu idare tarafından düzenlenip çıkartıldı.
İlk zamanlar yüz küçük sayfayı geçmeyen salnameler, sonraları iki-üç yüz, en nihayet yedi-sekiz yüz sayfayı bulmuştur. Bunlarda, devletin resmi teşkilatından başka; memurların isimleri, tayin tarihleri, rütbeleri, nişanları gösterilir. Birer belge niteliği taşırlar. Genel salnamelerden başka, yine resmi özellikte olmak üzere bakanlıklar, vilayetler (valilikler) de salnameler çıkartmışlardır.
Vilayetlerce ilk salname, 1866-67 senesinde yayınlanmıştır. Vilayetlerin bazılarında yalnız bir tek salname yayınlanırken, bazılarında yirmiye yakın salname çıkarılmıştır. En çok salname çıkaran vilayetler Bursa ve Selanik’tir.
Ergani ve çevresi, daha doğrusu Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı coğrafyanın büyük bir kısmı Molla İdrisî Bidlisî’nin arabuluculuğu ve girişimleri sonucu Yavuz Selim zamanında, 1515 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na katıldı. Ergani, Osmanlı idari yapısı içersinde, “Ergani Sancağı” olarak yer aldı. Sancaklığı Cumhuriyete kadar devam etti. Cumhuriyet döneminde ilçe yapılarak Diyarbakır’a bağlandı. Ergani sancağı’na bağlı kazalardan Maden ve Palu Elazığ’a, Çermik, Çüngüş, Eğil ise Diyarbakır’a bağlandı.
Ergani, hem Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye‘lerde ve hem de Diyarbakır Salnameleri‘nde yer almaktadır. Diyarbakır Salnameleri’nde yer alan Ergani ile ilgili bilgilere Çayönü’nden Ergani’ye Uzun Bir Yürüyüş kitabımda kısmen yer vermiştim (s: 18). Bu çalışmada, Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye‘leri ve Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmeleri‘ndeki bilgilere yer verilecektir.
Ergani’nin sancak öncesi ve sonrası ile ilgili elimizde pek fazla bilgi ve belge yok veya çok az. Var olanları da gün yüzüne çıkartmada yeterli bir çaba içersinde değiliz. Tarihle ilgili yapacağımız çalışmalar, incelemeler veya yorumlar eğer bilgi ve belgelere dayanmıyorsa inandırıcılığı ve etkisi olmaz. Çünkü belgelere dayanmayan tarih, belleksiz insana benzer ve “geçmişten habersiz olmak demek, her zaman çocuk kalmak demektir“.
Ben, Salnameleri yayınlayarak, belgelerin gün yüzüne çıkmasında azıcık katkım olsun istedim.
Salnamelerin Ergani ile ilgili kısımlarının Osmanlıca orijinal sayfalarının hem fotokopilerini ve hem de bu Osmanlıca metinlerin Latin alfabesine çevrilmiş hallerini, bana, Tarih Bilim Uzmanı Abdurrahman Üzülmez göndermişti. Uzun süredir bu belgeler ve çevrileri arşivimde öylesine duruyorlardı. Düşündüm bunları yayınlarsam, belgelerin gün yüzüne çıkmasının yanında, ilgi duyanlara ve de araştırma yapacak olanlara bir faydam olmuş olur. Yayınlanan bu belgeler belleklerde kalmasa bile arşivlerde yer alıp günü geldiğinde değerlendirilebilir.
Bu orijinal belgeleri ve çevrilerini bana gönderen ve yayınlanmasına izin veren Abdurrahman Üzülmez’e çok teşekkür eder, Osmanlı dönemine ait elimde var olan diğer belgeleri de ileride sizlerle paylaşmak dileğiyle saygılarımı sunarım. (10.06.2007)
Müslüm Üzülmez
Birinci Bölüm: Osmanlı Dönemi Salnameleri
I. 1310 H/1308 R/(1892 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Beşinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 660–661.
Ergani Madeni Sancağı (1310 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | Hacı Arifî Paşa | Mirmiran | 27 Zilhicce 309 – 13 Recep 305 |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Mustafa Şükrü Efendi | — | — |
| Muhasebeci | Mehmed Tahir Bey | — | — |
| Tahrirat Müdürü | Ahmed Nureddin Efendi | Saniye | — |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Salih Sami Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Mehmed Cemal Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | Bekir Sıdkı Efendi | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Ahmed Daim Efendi | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| -Maden Kasabası | 27 |
| 1 Ergani | 137 |
| 1 Eğil | 65 |
| Yekün 2 | 229 |
II. 1312 H/1310 R/(1894 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Yedinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 714–715.
Ergani Madeni Sancağı (1312 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | ‘Abdurrahman Paşa | Mirmiran | 27 Recep 309 -23 Şaban 311 |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Mustafa Şükrü Efendi | — | — |
| Muhasebeci | Mehmed Tahir Bey | — | — |
| Tahrirat Müdürü | Yusuf Vehbi Efendi | Saniye | 19 Recep 308 |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Salih Sami Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Osman Nurî Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | Bekir Sıdkı Efendi | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Ahmed Daim Efendi | — | — |
| Ziraat Bankası Şube Memuru | Münir Bey | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| -Maden Kasabası | 27 |
| 1 Ergani | 137 |
| 1 Eğil | 65 |
| Yekün 2 | 229 |
III. 1313 H/1311 R/(1895 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Sekizinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 756–757.
Ergani Madeni Sancağı (1313 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | ‘Abdurrahman Paşa | Rumeli | 28 Recep 312 -22 Şaban 311 |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Abdulhalim Efendi | İzmir paye-i mücerredi | — |
| Muhasebeci | Mehmed Tahir Bey | Saniye | 19 Recep 308 |
| Tahrirat Müdürü | Yusuf Vehbi Efendi | Mütemayiz | — |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Salih Sami Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Osman Nurî Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | Bekir Sıdkı Efendi | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Ahmed Daim Efendi | — | — |
| Ziraat Bankası Şube Memuru | Münir Bey | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| -Maden Kasabası | 27 |
| 1 Ergani | 137 |
| 1 Eğil | 65 |
| Yekün 2 | 229 |
IV. 1314 H/1312 R /(1896 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Dokuzuncu defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 756–757.
Ergani Madeni Sancağı (1314 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | Nusret Paşa | Mirmiran | 28 Zilkade 310 -25Zilkade 311 |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Süleyman Efendi | — | — |
| Muhasebeci | Mehmed Tahir Bey | Saniye | 19 Recep 308 |
| Tahrirat Müdürü | Yusuf Vehbi Efendi | Mütemayiz | — |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Hasan Fehmi Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Osman Nurî Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | Bekir Sıdkı Efendi | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Nailî Efendi | — | — |
| Ziraat Bankası Şube Memuru | — | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| -Maden Kasabası | 27 |
| 1 Ergani | 137 |
| 1 Eğil | 65 |
| Yekün 2 | 229 |
V. 1315 H/1313 R/(1897 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Elliüçüncü sene), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 467.
Ergani Madeni Sancağı (1315 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | Nusret Paşa | Mirmiran | 28 Zilkade 310 |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Süleyman Efendi | — | — |
| Muhasebeci | Mehmed Tahir Bey | Salise | 19 Ramazan 308 |
| Tahrirat Müdürü | Yusuf Vehbi Efendi | Mütemayiz | — |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Hasan Fehmi Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Osman Nurî Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | Bekir Sıdkı Efendi | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Nailî Efendi | — | — |
| Ziraat Bankası Şube Müdürü | Mehmed Raşid Efendi | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| 1 Gezin | 15 |
| 1 Berdihk(?) | 16 |
| 1 Kaş | 23 |
| 1 Zengil(?) | 39 |
| 1 ‘Acuz | 37 |
| 1 Demirli | 14 |
| 1 Şerbetin | 16 |
| 1 Piran | 34 |
| 1 ‘Abdalan | 33 |
| 1 Ergani | — |
| 1 Egil | — |
| -Nefs-i Ergani | 31 |
| Yekun 11 | 258 |
VI. 1316 H/1314 R/(1898 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Ellidördüncü sene), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 559–560.
Ergani Madeni Sancağı (1316 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | Mahmud Bey | Evveli Sanisi(?) | 10 Zilhicce311 |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Süleyman Efendi | — | — |
| Muhasebeci | Fahreddin Bey | Mütemayiz | 11 C.evvel 315 |
| Tahrirat Müdürü | Ali Rıza Efendi | Salise | — |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Hasan Fehmi Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Osman Nurî Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | — | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Nailî Efendi | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| 1 Gezin | 15 |
| 1 Berdihk(?) | 16 |
| 1 Kaş | 23 |
| 1 Zengil(?) | 39 |
| 1 ‘Acuz | 37 |
| 1 Demirli | 14 |
| 1 Şerbetin | 16 |
| 1 Piran | 34 |
| 1 ‘Abdalan | 33 |
| 1 Ergani | — |
| 1 Egil | — |
| -Nefs-i Ergani | 31 |
| Yekun 11 | 258 |
VII. 1317 H/1315 R/(1899 M) Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye
(Ellibeşinci defa), Dersaadet, Matbaa-i Amire, s. 559–560.
Ergani Madeni Sancağı (1317 Tarihli Salname)
| Memuriyet | Esami | Rütbe | Tarihi |
| Mutasarrıf | Hayri Bey | Saniye | — |
| Niyabet ve Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi | Ali Rıza Efendi | İzmir paye-i mücerredi | — |
| Muhasebeci | Fahreddin Efendi | Mütemayiz | 1 C.evvel 315 |
| Tahrirat Müdürü | Ali Rıza Efendi | Salise | — |
| Bidayet Mahkemesi Ceza Reisi | Hasan Fehmi Efendi | — | — |
| Müddeiumumî Muavini | Ali Ulvi Efendi | — | — |
| Defteri Hakani Memuru | — | — | — |
| Telgraf ve Posta Merkez Müdürü | Nailî Efendi | — | — |
Merkez Livaya Merbut
| Nevahi | Kurra |
| 1 Gezin | 15 |
| 1 Berdihk(?) | 16 |
| 1 Kaş | 23 |
| 1 Zengil(?) | 39 |
| 1 ‘Acuz | 37 |
| 1 Demirli | 14 |
| 1 Şerbetin | 16 |
| 1 Piran | 34 |
| 1 ‘Abdalan | 33 |
| 1 Ergani | — |
| 1 Egil | — |
| -Nefs-i Ergani | 31 |
| Yekun 11 | 258 |
İkinci Bölüm: Cumhuriyet Dönemi Salnameleri
I. 1925-1926 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi
İstanbul- Matbaa-i Amire 1926, s. 406-408.
Ergani Madeni Vilayetinin Vaziyet ve Ahval-i Umumiyesi (s.406–407)
Maden vilayeti üç kaza ve iki nahiyeden mürekkeptir. Kazaları Çermik, merkez Ergani nam-ı diğer Osmaniyedir. Nahiyelerde merkeze merbut “[E]ğil”, Çermiğe mülhak olan “Çüngüş”dür. Merkez kazasında 216, Çermik kazasının132, Ergani nam- diğeri Osmaniye kazasının da 200 Köyü vardır. Nüfus-u umumisi 85.114 kişidir.
Vilayetin sonbahar ayları umumiyetle sıtmalı olup yüzde on beş nisbetinde “trahom” vardır.
Vilayet kifayet edecek derecede ziraat yapılmakta ve iskelelerin uzaklığından ve vesait-i nakliyenin azlığından harice pek az miktar zahire ihracatı yapılmaktadır. Ziraat yapılan arazi miktarı 162.000 dönümdür. Bu araziden 17.321.000 kilo mütenevvi’ hububat-ı mahsulât elde edilmekde ve bu mahsulâttan 5.200.000 kilo ihraç edilmektedir.
Büyük sermayeli tüccar ve şirketler yokdur. Harbi umumiden evvel merkez vilayette senevî 500-1000 ton yüzde yetmiş ila seksen nisbetinde saf bakır istihsal edilirdi.
Peynir destgâhiyla, köylerde kilim, palas gibi destgâhlar mevcuttur. Yalnız merkezi İstanbul’da olmak üzere üç milyon lira sermayeli “Ergani Madeni Bakırı Türk Anonim Şirketi” vardır.
Vilayetin varidat-ı umumiyesi 95853 lira ve varidat-ı hususiyesi 78.237 lira ve belediye varidatı 13.960 adat liradır. 27 adet resmi mektebi ve 683 adet talebesi vardır.
Bir sene zarfında maa’ mülhakât vukubulan ceraim-i mütenevvianın adedi 749 olup mahkûmun adedi 207 adetten ibarettir.
Ergani Madeni Vilayeti (s.408)
| Memuriyet | Esami |
| Vali | Refet Bey |
| Muhasebeci | İbrahim Bey |
| Tahrirat Müdürü | İzzet Bey |
| Müftü | Hacı İsmail Bey |
| Mahkeme-i Asliye Reisi | Derviş Daniş Bey |
| Cinayet Müddeiumumisi | Harun Bey |
| Mahkeme-i Asliye Müddeiumumisi | Gani Bey |
| Mahkeme-i Asliye Azası | Abdullah Hilmi |
| Mahkeme-i Asliye Azası | Ali Rıza Bey |
| Mahkeme-i Asliye Aza Mülazımı | Veysi Bey |
| Mahkeme-i Asliye Aza Mülazımı | Mehmet Tevfik |
| Müstantik | — |
| Jandarma Komutanı | Ömer Lütfi Bey |
| Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Müdürü | Osman Münir Bey |
| Muhasebe-i Hususiye Müdürü | Cemal Bey |
| Tapu Müdürü | Ahmed Bey |
| Posta ve Telgraf Müdürü | Hüseyin Bey |
| Nüfus Müdürü | Salih Sami Bey |
| Eytam Müdürü | Ahmet Efendi |
| Nafia Mühendisi | — |
| Muhasebe Mümeyyizi | Hacı Ahmed Efendi |
Ergani Kazası Yahud “Osmaniye”
| Memuriyet | Esami |
| Kaimakam | Münir Sabri Bey |
| Mal Müdürü | Şeyhmus Şevki Bey |
| Mahkeme-i Asliye Hakimi | Necip Bey |
| Mahkeme-i Asliye Müddeiumumisi | — |
| Müstantik | Cahid Bey |
| Telgraf ve Posta Müdürü | Vehbi Bey |
Çermik Kazası
| Memuriyet | Esami |
| Kaimakam | Yahya Hikmet Bey |
| Mal Müdürü | Tevfik Bey |
| Mahkeme-i Asliye Hakimi | Abdülaziz Halis Bey |
| Mahkeme-i Asliye Müddeiumumisi | Mustafa Sabri |
| Müstantik | Abdülmecid Sabit Bey |
II. 1926–1927 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi
Matbuat Müdüriyet Umumisi, s. 868-873
(Bu salnamede 6 mebusun fotoğraf ve isimleri yer almaktadır. Bu mebuslar Erganili olmadıkları ve daha önemlisi Erganiyle bir ilgilerinin olmaması nedeniyle buraya alınmamışlardır. Müslüm Üzülmez)
Coğrafî Malumat: Diyarbekir Vilayeti. Şimalen Elaziz ve Erzincan vilayetleri, şarken Bitlis, Siirt ve Hakkari vilayetleri, cenuben Mardin ve Urfa vilayetleri, garben Urfa, Malatya ve Elaziz vilayetleri ile muhat ve muhaddiddir.
Diyarbekir, Erzurum yaylasının Mezopotamya’ya doğru uzanmış etekleri üzerindedir. Vilayet merkezini garbda bırakan Dicle, vilayeti iki kısma ayırır. Garbdeki kısım merkezde dâhil olmak üzere “Karacadağ”dan başlayan bir kaya silsilesi üzerinde bulunur. Karacadağın sath-ı bahrden irtifa’ı 1800 metrodur. Dicle kollarının kısm-ı ‘azamını Diyarbekir vilayetinde alır. Asıl menba’ı, Lice’nin şimalinden geçen Genç ve Picar(?) dağları üzerinde Zülkârneyn denilen mahaldir.
Diyarbekir şehri, Diclenin yemin-i garbiyesinde 20” 25′ 37(derece) arz şimalî ile 2′ 38(derece) tul-u şarkide ve sath-ı bahrde 626 metro irtifa’ındadır.
Taksimat-ı Mülkiye: Diyarbekir Vilayeti beş kaza ve altı nahiyeden ibarettir. Şark, Garb, Behramköy, Eğil nahiyelerinden mürekkep Diyarbekir merkez kazasıyla Hazro nahiyesini havî Silvan (Meyyafarkin) kazası, Hani nahiyesi ile Kulp, Osmaniye(Ergani) ve Çermik kazalarıdır.
Merkez kazalarının 399 köyü, Lice kazasının 142, Kulp kazasının 114, Silvan kazasının 237 köyü vardır.
Nüfus-u Umumiye: Diyarbekir vilayetinin maa mülhakat-ı nüfus-u umumiyesi 169.436 olup zirde gösterilmiştir.
Ergani Osmaniye Kazası
| Talak | Nikah | Vefayat | Tevellüt | Nüfus-u umumi |
| 5 | 12 | 104 | 327 | 17.290 |
Tarihi Malumat: (Bu kısım atlandı. Abdurrahman Üzülmez)
Yollar: Diyarbekir’de mevcud devlet yolları ile vilayet yolları bervechi zirdedir.
Yolların isimleri:
Vilayet dahilindeki devlet yolları Yolun tul-u umumiyesi (km)
| D.Bekir-Elaziz tariki | 105+000 |
| D.Bakır-Siverek tariki | 47+900 |
| D.Bekir-Bitlis tariki | 108+500 |
| D.Bekir-Derik tariki | 30+000 |
| D.Bekir-Mardin tariki | 60+000 |
| D.Bekir-Lice tariki | 95+000 |
| D.Bekir-Hani tariki | 60+000 |
Varidat-ı umumiye, hususiye ve belediyeler varidatı: Diyarbakır merkez kazasının varidat-ı umumiyesi 229.009 lira olup belediye varidatı da 86.804 lira ve maa mülhakat-ı varidat-ı hususiyesi ise 356.533 adet liradır.
Kazalarından Kulb(?) kazasının varidat-ı umumiyesi 26.700 lira belediye varidatı yüz elli lira, Çermik kazasının varidat-ı umumiyesi 39.000 lira belediye varidatı 3.000 lira, Ergani Osmaniyesi’nin varidat-ı umumiyesi 50.000 lira belediye varidatı 5,500 lira, Silvan kazasının da yalnız belediye varidatı 4.228 aded liradır.
Bankalar ve Cemiyetler: Diyarbekir’de Ziraat ve Osmanlı bankalarının şubeleri mevcud olup, Cumhuriyet Halk Fırkası, Türk Ocağı, Himaye-i Eftal ve Hilal-i Ahmer cemiyetleri vardır.
Mektebler: Diyarbekir vilayeti dahilinde biri ilk erkek mektebi ve dördü ilk kız mektebi mevcud olup, bunlara 963 erkek ve kız olmak üzere ceman 1340 müdavim talebe vardır. Bunlardan başka Diyarbekir merkezde 395 talebeli bir orta kız ve 202 talebeli bir orta erkek mektebi vardır.
Ahval-i Sıhhiye: Diyarbekir’de sonbaharda daha ziyadeleşmek üzere görülen hastalık malaryadır. Bu hastalığın her üç şekli mevcud ise de birinci derecede tersiyana, ikinci derecede tervika-i külliye(?), bundan başka emraz-ı sâriye yokdur. Bir de bu muhitin heman her tarafında münteşir olarak malum bulunan, Diyarbekir çıbanı vardır. Merkezde yüz elli yataklı Numune Hastahanesi’yle yirmi beş yataklı bir müessesesi vardır. Ve beş yataklı bir çocuk bakım evi mevcuddur. Lice ve Silvan kazalarında beşer yataklı muayene evi ile tahsisatı muhasebe-i hususiyeden verilen merkezde on yataklı bir zühreviye dispanseri ve Şark nahiyesi merkezinde beş yataklı bir dispanser mevcuttur.
Ceraim-i Adliye: Diyarbekir vilayetinde 926 senesinin ilk altı ayında vuku’ bulan mütenevvi’ cürümlerin mikdarı Diyarbekir merkez kazasında 164, Lice’de 136, Kulb’da 2, Çermik’de 60, Silvan’da 140, Ergani’de 11’dir.
Ergani Kazası: Merkez kaza olan Osmaniye bundan yirmi sene evvel üç beş hanelik bir köy olarak bir saat mesafedeki Ergani nahiyesine merbut idi. Samsun’dan Diyarbekir’e kadar olan 572 km’lik yol üzerindedir. Son zamanlarda kaza haline ifrağ edilmişdir. Kazanın mahsulâtı başlıca buğday, arpa mısır ve darıdır. Nüfus-umumisi 17.290’dır. Tevellüt 327, vefayat 104, nikâh 12, talak 5’dir. (s 871–872) (Diğer kazalarla ilgili kısımlar buraya alınmamıştır. Abdurrahman Üzülmez)
Ergani Kazası (Osmaniye) ile ilgili kısmı (s.873)
Ergani Kazası (Osmaniye)
| Memuriyet | Esami |
| Kaimakam | Ahmed [Cezmi] Bey |
| Mal Müdürü | Şevki Bey |
| Hâkim | Mehmet Necip Bey |
| Müddeiumumî | Arif |
| Müstantik | Mehmed Hilmi Bey |
| Telgraf ve Posta Müdürü | Vehbi Bey |
Çermik Kazası
| Memuriyet | Esami |
| Kaimakam | Yahya Hikmet Bey |
| Mal Müdürü | — |
| Mahkeme Reisi | Mehmed Nami Bey |
| Müddeiumumîsi | Mustafa Sabri |
| Müstantik | Mehmet Tahir Bey |
III. 1927-1928 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi
Matbuat Müdüriyet-i Umumisi, 1927-1928, s. 892–900.
DİYARBEKİR VİLAYETİ
Hudud ve Musaha-i Sathiye: Diyarbekir vilayeti şarken Siirt Bitlis Vilayetinin Beşiri, Sason kazaları, garben Urfa vilayetinin Siverek, şimalen Elaziz vilayetinin Maden, Palu, Pötürge kazaları, cenuben, Mardin vilayetinin Derik kazalarıyla mahdud olup musaha-i sathiyesi [17.747] kilometre merba’iddir.
Taksimat- Mülkiye: Diyarbekir vilayeti merkez vilayet olan Diyarbekir kazasıyle Silvan (Meyyafarkin), Lice, Çermik, Osmaniye (Ergani), Kulp kazalarından müteşekkildir.
Merkez Vilayetin Behramköy, Seyid Hasan Akpınar, Eğil, Pirinçlik, Mermer Dicle, Deve Geçidi namlarıyla sekiz nahiyesi ve 643 aded köyü vardır.
Silvan kazası, Hazro ve Mezru’a nahiyeleriyle 217 adet karyeden, Lice kazası da Mehmedan Hani nahiyeleriyle 150 köyden ve Kulp kazası 116 karyeden, Ergani Osmaniye Kazası 154 adet köyden ve Çermik kazası 116 adet köyden ibarettir (s.892).
Ergani Osmaniyesi (ile ilgili kısımlar)
Ziraat (Dönüm olarak)
| Bugday | Arpa | Nohut | Mercimek | Burçak | Mısır |
| 40.000 | 20.000 | 1.500 | 500 | 2.000 | — |
| Darı | Soğan | Susam(?) | Sarımsak | Çeltik | Pamuk | Tütün |
| 6.900 | 1.500 | 300 | 80 | — | 50 | — |
İstihsalat (Kilo olarak)
| Bugday | Arpa | Nohut | Mercimek | Burçak | Mısır | Darı |
| 3.840.000 | 800.000 | 2.500 | 20.000 | 8.000 | 12.000 | 400.000 |
| Soğan | Susam(?) | Sarımsak | Çeltik | Pamuk | Tütün | Üzüm |
| 38.000 | 8.000 | 1.000 | — | 500 | — | 60.000 |
Hayvanat-ı Ehliye ve Ganemiyye
Hayvanat-ı Ehliye ve Ganemiyye (Re’s/baş olarak)
| Beygir | Kısrak | Merkep | Katır |
| 91 | 340 | 2691 | 50 |
| Deve | Sığır | Manda | Koyun | Keçi |
| 30 | 12718 | 46 | 36544 | 28940 |
Mahsulat-ı Hayvaniye (Kilo olarak)
| Süt | Yün ve Yapağı | Keçi Kılı |
| 1.300.700 | 73.088 | 14.240 |
Fabrikalar
| İsimleri | Ne ile iştiğal eyledikler | Nev’i (fabrika, değirmen) |
| 14 adet değirmen | Un | Değirmen |
Fabrika-değirmenler
| Sahiplerinin İsimleri | Tabiyetleri | Tarih-i te’sisleri | Kuvve-i muhareke | Kaç beygir kuvtinde olduğu | İstihsalatı (Yıllık) |
| Müteaddid eşhasa ait | Türkiye Cumhuriyeti | 927 | Su ile | 3 ile 8 beygir | Takribi 3.402.000 |
Bankalar, Yollar (km.)
Bankalar
| Bankaların isimleriyle Bulundukları yer | Merkezi | Umumî sermayeleri Mikdari (Kilo) Nev’i | Şubenin tarih-i küşadı | |
| D.Bakır Ziraat Bankası | Ankara | 30.000.000 | Evrak-ı nakdiye | |
| Osmanlı Bank Şubesi | İstanbul | 5.000.000 | İngiliz lirası | |
Yollar (km.)
| İbtidası-nihayeti | Yolun tulu |
| D.Bekir-Karahan | 30+000 |
| Karahan-Kalemdan köprüsü | 43+000 |
| Çermik-Osmaniye-Çermik hududu | 25+000 |
| Çermik hududundan Çermik’e | 8+000 |
| Silvan- D.Bekir-Silvan-Batman Köprüsü | 17+000 |
| D.Bekir-Lice | 90+000 |
| Yekun | 38+000 |
| Şoseler (km) | Sağlam kısmı | Muhtac-ı tamir kısmı | Yeni inşa olunmakta | |
| İbtidası-nihayet | Tamir olunmakta | Tamire başlanmamıştır | ||
| D.Bekir-Karahan | 30+000 | |||
| Karahan-Kalemdan köprüsü | 30+000 | 13+000 | ||
| Çermik-Osmaniye-Çermik hududu | 17+000 | 8+000 | ||
| Çermik hududundan Çermik’e | 6+000 | 2+000 | ||
| Silvan- D.Bekir-Silvan-Batman Köprüsü | 35+000 | 72+000 | ||
| D.Bekir-Lice | 30+000 | 65+000 | ||
| Yekun | 18+000 | 13+000 | 17+000 | |
Nüfus (Ergani Osmaniye Kazası)
| Talak | Minakehat | Vefayat | Tevellüt | Mükid-i nüfus-u umumi | ||||||||
| 6 | Kadın | Erkek | Yekun | K. | E. | Y. | K. | E. | Y. | K. | E. | Y. |
| 32 | 32 | 64 | 72 | 50 | 122 | 181 | 200 | 381 | 9680 | 9027 | 18708 | |
Mektepler ve Cemiyetler: Nefs-i Diyarbekir’de 125 talebeli bir orta mekteple, 67 talebeli Erkek Muallim, 54 talebeli Sanayi’ ve 628 talebeli ilk erkek ve kız mektebi mevcut olup bundan başka vilayetin mülhakında 771 talebeli ilk erkek ve kız mektebi vardır.
Vilayette Cumhuriyet halk Fırkası, Türk Ocağı, Hilal-ı Ahmer, Tayyare, Himaye-i Etfal, Muallimler Birliği, Şoför Cemiyeti, İdman Yardım Yurdu vardır.
Silvan, Lice, Ergani Osmaniyesi, Çermik, Kulp kazalarında da Hilal-i Ahmer, Himaye-i Etfal, Türk Ocağı ve Tayyare Cemiyetlerinin şubeleri vardır.
Ahval-i Sıhhiye: Vilayetin ahval-i sıhhiyesi iyidir. Vilayetin beledi hastalıkları sıtma, trahom [veba-i Halep] nam çıbanı ve çocuklarda isha(l-ı) tıflî ve zatürredir. (s.897)
Ceraim-i Adliye: Tabloda Ergani Osmaniyesi’nde sadece 18 “Ahz-ı kabz” vakası kaydedilmiş. Katl, Teşhir-i silah, hayvan hırsızlığı, kız kaçırma, haneye taarruz, sahtekârlık vs. kaydı yok.
Çermik Kazası (s.899)
| Memuriyet | Esami |
| Kaimakam | Agâh Bey |
| Mal Müdürü | Lami’ Bey |
| Müftü | İbrahim Efendi |
| Hâkim | Ahmed Hamdi Bey |
| Müddeiumumî | Ahmed Şevki Bey |
| Müstantik | Mehmed Tahir Bey |
| Hükümet Tabibi | Ahmed Ziya Bey |
| Posta ve Telgraf Müdür | Yusuf Ziya Bey |
Ergani Kazası (Osmaniye)
| Memuriyet | Esami |
| Kaimakam | Hakkı Haydar Bey |
| Mal Müdürü | — |
| Müftü | Burhaneddin Efendi |
| Hâkim | Mehmed Necip Bey |
| Müstantik | Mehmed Hilmi Bey |
| Hükümet Tabibi | — |
| Posta ve Telgraf Müdür | Mehmed Vehbi Bey |
IV. 8 Teşrinievvel 1927 Tarihli Vilayet, Kaza, Şehir ve Köyler İtibariyle Türkiye Nüfusu
1928, Türk Ocakları Merkez Hey’eti Matbaası, s. 24.
(Nüfus ile ilgili veriler 1927-1928 Salnamesi ile aynı olduğundan dolayı tekrar olmasın diye buraya alınmamıştır. Abdurrahman Üzülmez)
V. 1928 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Büyük Ticaret Salnamesi
Ergani ile ilgili bilgiler:
Bezzazlar (manifaturacılar – s. 644)
İsmail Osmaniye Meydan Mevkii
Bekir “
Belediye ‘Azasından Ahmed “
Behcet “
Hacı Ahmetzade Fehmi “
Hüseyin “
Hanefi ve Şeriki Abdullah “
Sami “
Abdulgani ve Şeriki Mustafa “
Vanlı Şehabeddin “
Bakkallar (s.656)
Hacı Zülfikar Osmaniye Meydan mevkii
Hüseyin Çavuş oğlu Bayram “
Osman Çavuş “
Kalemdanlı Hüseyin “
Mehmed Onbaşı “
Mahmud Çavuş “
Melik oğlu Hüseyin “
Vanlı Yaşar “
Kasaplar (s.1197)
Çermikli Zülfikar Osmaniye Meydan mevkii
Rağıp oğlu Hanefi “
Muhacir Hakkı “
Kunduracılar (s.1263)
İbrahim oğlu Hüsnü Osmaniye Meydan mevkii
Şevket ve Şeriki “
Abdullah oğlu Osman “
VI. 1928-1929 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı
Matbuat Umum Müdürlüğü, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatından: 4,
İstanbul-Devlet Matbaası, 1929, s. 500-505.
Yıllığın 500-505 sayfalarında Diyarbekir Vilâyeti yer almaktadır.
Diyarbekir Vilâyeti ana başlığı altında Hudut ve Mesahai Sathiye, Mülkî Taksimat, Umumî Nüfus, Zeriyat, Ehlî hayvanlar, Yollar, Umumî Hususî ve Belediye Varidatı, Adlî cürümler, Gazeteler, Diyarbekir Vilâyeti Memuriyet İsimleri gibi konu başlıkları altında çok kısa açıklamalar veya bilgiler yer almaktadır. Örneğin:
Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti’ne ait Umumî Nüfusla ilgili bilgiler (s.501):
| Kayıtlı Umumî Nüfus | |||
| Kazalar | Erkek | Kadın | Yekûn |
| Diyarbekir | 50 714 | 48 169 | 98 883 |
| Çermik | 7 998 | 9 182 | 17 180 |
| Silvan | 13 040 | 13 366 | 26 406 |
| Kulp | 5262 | 5 950 | 11 212 |
| Lice | 11 394 | 10 405 | 21 799 |
| Osmaniye (Ergani) | 9 027 | 9 680 | 18 707 |
| Umumî Yekûn | 97 435 | 96 748 | 194 183 |
Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti Ergani (Osmaniye) Kazası Memuriyet İsimler ise şöyle sıralanmış (s. 505):
| Kaymakam | Mehmet B. |
| Malmüdürü | Ömer. |
| Hâkim | M. Necip. |
| Müstentik | M. Hilmi. |
| Hükümet Tabibi | |
| Posta ve Telgraf MD. | M. Vehbi. |
VII. 1929-1930 Tarihli Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı
Matbuat Umum Müdürlüğü, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatından: 5,
İstanbul-Devlet Matbaası, 1930, s. 350-355.
Yıllığın 350-355 sayfalarında Diyarbekir Vilâyeti yer almaktadır.
Diyarbekir Vilâyeti ana başlığı altında Hudut ve Mesahai Sathiye, Mülkî Taksimat, 1927 tahriri nüfusunda tesbit edilen nüfus miktarı, Zerıyat, İstihsalat, Ehlî hayvanlar, Yollar, Umumî Hususî ve Belediye Varidatı, Adlî cürümler, Gazeteler, Diyarbekir Vilâyeti Memuriyet İsimleri gibi konu başlıkları altında çok kısa açıklamalar veya bilgiler yer almaktadır.
Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti’ne ait Umumî Nüfusla ilgili bilgiler (s.351):
| Kazalar | Erkek | Kadın | Yekûn | Mesahai sathiye | Nüfus kesafeti | Mevaki adedi |
| Çermik | 8.024 | 9.284 | 17.308 | 1.420 | 12,2 | 122 |
| Diyarbekir | 50.548 | 48.143 | 98.691 | 7.150 | 13,8 | 617 |
| Lice | 11.367 | 10.191 | 21.558 | 1.770 | 12,2 | 131 |
| Osmaniye | 8.994 | 9.841 | 18.835 | 1.595 | 11.8 | 152 |
| Silvan | 13.168 | 13.524 | 26.692 | 1.930 | 13,8 | 218 |
| Kulp | 5.286 | 5.946 | 11.232 | 1.010 | 11,1 | 116 |
| Yekûn | 97.387 | 96.922 | 194.316 | 14.875 | 13,0 | 1356 |
Yıllıkta Diyarbekir Vilâyeti (Ergani) Osmaniye Kazası Memuriyet İsimleri (s.355):
| Kaymakam | Mehmet B. |
| Malmüdürü | Ömer. |
| Hâkim | M. Necip. |
| Müstentik | M. Hilmi. |
| Hükümet Tabibi | |
| Posta ve Telgraf MD. | M. Vehbi. |
VIII. Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerin Adları (1928)
Dahiliye Vekâleti Nüfus Müdüriyet-i Umumiyesi Neşriyatından,
Hilal Matbaası, İstanbul, 1928, s. 591-614.
1928 yılında İçişleri Bakanlığı Nüfus Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan bu çalışmada tüm vilayetlerin tek tek merkez ve kazalarındaki köylerin sayı ve adları yazılmaktadır. Köy isimleri Latin harfleriyle ve hemen karşılarına da Arap harfleriyle yazılmıştır.
Kitabın 591-614 inci sayfada Diyarbekir Vilayeti’ne yer verilmekte. Diyarbekir Vilayeti’nin 8 kazası olduğu, bunlar Merkez Kaza, Ergani Osmaniye Kazası, Çermik Kazası, Silvan Kazası, Kulb Kazası, Lice Kazası, (?) kazası (bendeki notlar eksik olduğu için 8. kazanın ismi ve kazaya ait bilgiler yok. M. Üzülmez). Kaza köylerinin adedinin toplam 561 olduğu yazılmaktadır.
Ergani Osmaniye Kazası ile ilgili bilgiler ise 600-601-602 inci sayfalarda yer almakta ve köy ve mezra adedinin toplam 167 olduğu belirtilmektedir.
Ergani Osmaniye Kazası Köylerinin İsimleri:
(1- Köy isimleri sanki Fransızca yazılmış! 2- Metinde köylerin sıra numaraları yok, sıra numaralarını ben verdim. M. Üzülmez)
| Merkez Nahiyesi | 58. Khirhé réséne | 116. Kallénich |
| 1. Akhourlar | 59. Khichoud | 117. Cohique |
| 2. Achaghi termoul | 60. Khidran | 118. Cotehi |
| 3. Achaghi tchayan | 61. Khalfan | 119. Codja ali |
| 4. Actché cala | 62. Khanchérli | 120. Got péri |
| 5. Amédi | 63. Khandéc | 121. Colfakir |
| 6. Érdjiléque | 64. Khochan | 122. Com tami |
| 7. Ismaïl bougazi | 65. Khonyan | 123. Cayan |
| 8. Eguréque | 66. Dagan | 124. Cayaxan |
| 9. Eléque viran | 67. Démurli | 125. Kirlarquilissasi |
| 10. Emlédin | 68. Dilizré | 126. Kiz evléri |
| 11. Enquané | 69. Dogan | 127. Quertile |
| 12. Ousoun ova | 70. Dévé viran | 128. Quisquise |
| 13. Ogumi | 71. Déhul | 129. Quelkhasse |
| 14. Oulach | 72. Divané | 130. Quéntchan |
| 15. Indjé-khidir | 73. Zémayique | 131. Queutchan |
| 16. Badémli | 74. Rihanuque | 132. Quchuk quize |
| 17. Barbin | 75. Neban | 133. Qutchuk herbi |
| 18. Bakir gumi | 76. Zérki ilyan | 134. Gurich mézréassi |
| 19. Baguer | 77. Zerci cilinich | 135. Gueuré baht |
| 20. Bahrouy sufla | 78. Zéfer evléri | 136. Gueuzli |
| 21. Tiquidji | 79. Zenguétil | 137. Gueulvan |
| 22. Térvan | 80. Zénilan | 138. Gulan |
| 23. Burodj | 81. Ziyaréte | 139. Guemayiqu févcani |
| 24. Bérdil | 82. Ziaréque | 140. Guemayiqu tahtani |
| 25. Bagdecht | 83. Zilan | 141. Guendér |
| 26. Bey zadé | 84. Zinévique | 142. Gudan |
| 27. Milakhor sufla | 85. Selhan | 143. Quidan évléri |
| 28. Milakhor ulya | 86. Soultan tépé | 144. Quiraqub |
| 29. Botch | 87. Sélquetu | 145. Quiryan |
| 30. Bougaz | 88. Sindjique | 146. Quisto |
| 31. Bondjikli | 89. Siyah ahmed | 147. Téférri |
| 32. Buyuqu guiz | 90. Chéque qumi | 148. Mamo évléri |
| 33. Biyandor | 91. Chikh zia | 149. Maln |
| 34. Biriman | 92. Chékhique | 150. Maliquan |
| 35. Pir ahmét | 93. Chikhqu ur | 151. Mezréa |
| 36. Pir ali | 94. Sarindjéque | 152. Mustafadjik |
| 37. Pokhsor | 95. Salihli | 153. Mahlan |
| 38. Tirpé-sipi | 96. Sallare | 154. Méntéch |
| 39. Tilkhousour | 97. Tanichmali | 155. Mouchil |
| 40. Tilkhoum | 98. Taviran | 156. Miyadon |
| 41. Tilcadi | 99. Tayan | 157. Miquo |
| 42. Tilqui | 100. Tourtini | 158. Nérquique |
| 43. Tilindéré | 101. Abdulaziz | 159. Néval misque |
| 44. Tilvaqui | 102. A ‘i (veya Ali?) tachi | 160. Vanduk |
| 45. Djamoti | 103. Endjéviz | 161. Hamuque |
| 46. Djédéli | 104. Anbatou | 162. Hérito |
| 47. Djinguich | 105. Goulman | 163. Heuktchi |
| 48. Tchakir Fakir | 106. Frach | 164. Halavique |
| 49. Tchacmak | 107. Cartou | 165. Hiyélar |
| 50. Tchayan ulya | 108. Kavoukli | 166. Yéni keuy |
| 51. Tchotolay | 109. Kaba sacal | 167. Youcari térmol |
| 52. Hadji eyoub | 110. Kara bab | |
| 53. Hadji issa | 111. Kara djan | |
| 54. Hassan viran | 112. Karadja dagh bogazi | |
| 55. Hassanin mézréassi | 113. Kizildja | |
| 56. Khatouchguan | 114. Kalhané | |
| 57. Khan | 115. Kalémdan |
İlgili yazı: Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ergani
25 Aralık 2008 – 9 Ocak 2009 arası 14 bölüm halinde Yeni Yurt gazetesinde “Osmanlı Belgelerinde ERGANİ” başlığı altında yayımlandı.