Tahrir , Arapça’da yazım anlamına gelir. Osmanlı Devleti’nde, tahrir, toprağın mülkiyet ve tasarruf hukukunu, reayanın (ahalinin) yükümlülüklerini belirlemek, vergi tür ve miktarlarını saptamak için yapılan arazi ve yükümlü nüfus yazım işidir. Arazi ve yükümlü yazım sonuçlarının işlendiği defterlere Tahrir Defterleri, sadece yükümlü sayım (tahrir-i nüfus) sonuçlarının işlendiği defterlere ise Esame Defterleri denilir.
Osmanlı Devleti’nin varlığı büyük ölçüde köylü kitlelerinin ürettiği tarımsal fazlaya vergi-rant biçiminde el konulmasına dayanıyordu. Devlet, gelir kaybına uğramamak için yöntem olarak tahrirler kullanılmış ve çok sayıda askerî yöneticiye dirlik verilmiştir. Tahrirler, tımar dağıtımının, yani göstermiş olduğu veya göstereceği askerî hizmete karşılık gelir ihsan edilmesi ile irili ufaklı dirlikler üzerinden görece güçlü bir merkezî denetimin sürdürülmesinin temeliydi. Bu amaçla Osmanlılar, ele geçirilen ve tımar sistemine alınan bir bölgede ilk önce tahrir yaptırırdı.
Tahrir ve Esame (nüfus) defterleri, günümüzde Osmanlı tarihine ilişkin araştırma yapanlar için önemli arşiv belgeleridir. Ama bizde bilimsel bir tarih anlayış ve ahlakı pek olmadığı için yapılan çevrilerin ne kadar aslına uygun veya doğru çevrildikleri konusunda biraz şüpheliyim. Bizim çoğu tarihçilerimiz devletten beslendikleri veya devletçi bir anlayışa sahip oldukları için her şeyi tepetaklak etmede çok mahirdirler. Düne kadar Kürtleri yok saydıkları gibi, var olanı yok, yok olanı da var edebilirler. Genelde Kemalist, Turancı, Arap hayranı İslamcıdırlar. ” Egemenin oluşturduğu tarihin merkezini tanımlayan gelenekten ” hiç şaşmazlar. Bu tip ” b ilim insanları ” bilime, ” tarihçiler ” tarihe bir gözü kapalı veya şaşı bakarlar hep. Bu nedenle, çevrilere ihtiyatla yaklaşmakta yarar vardır derim.
Ben, bu çalışmayı yaparken sadece 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I ‘i bulabildim. Mutlaka başka defterlerde vardır.
998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I Âmid, Mardin, Sincar, Musul, ‘Arabkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kığı, Çemişkezek, Harput, Ruha, ‘Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livâları ile Hısn-i Keyf ve Si’ird Kazâları ile ilgili defter, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı tarafından Defter-i Hâkânî Dizisi’nden yayınlanmıştır. Yayının giriş yazısında açıklayıcı bilgiler bulunmaktadır.
Giriş yazısındaki açıklayıcı bilgilerde özet olarak şunlar yazılmaktadır:
XVI. yüzyılın başlarında Safavi Devleti’nin egemenliğine giren Diyarbakır ve çevresi, Çaldıran Savaşı’yla birlikte Osmanlı Devleti’nin egemenliğine girmeye başlamış; 1518 yılında yapılan tahrir sonuçlarını içeren TD 64 numaralı deftere göre Diyarbakır Eyaleti Amid, Mardin, Berriyyecik, Ruha, Siverek, Ergani, Çermük, Harput, Kiğı, Arabkir, Sincar ve Çemişkezek olmak üzere 12 livadan (vilayetten) oluştuğu görülmektedir. 1518 yılında tahrire tabi tutulan 12 sancak dışında ashabına tefviz (bırakma) ve temlik (devretme) olunduğu içün burada zikredilmeyip hükümet olarak ayrı bir statüsü olan sancaklar da vardır. ( Osmanlıya vergi ve asker veren, ama yönetim babadan oğla geçen, kendi beyliğini kendisi yöneten, Kürdistan Eyaleti’ne bağlı, özerk Kürt beyliklerinden söz edilmektedir burada. Resmî ideoloji gereği ve inkâr politikası nedeniyle, hem Kürdistan sözcüğünü ve hem de tarihsel bir olguyu doğrudan telaffuz etmekten kaçınılmaktadır. M. Üzülmez ) Bu sancaklar yararlılık gösterenlere mülk olarak verilmiştir. Gelir tamamen kendilerine aittir. Buralara hiçbir devlet görevlisi giremez, tahrir yapamazdı. Buna karşılık beylerbeylerinin emri altında sefere katılırlardı.
1530 yılında Diyarbakır Eyaleti’nde 13 sancak beyi görülmektedir. Amid sancağı eyaletin merkezi olduğu, Mardin livasının ise sancak beyi olmadığı, Hısn-ı Keyf ve Siird’in de kaza oldukları düşünüldüğünde 12 sancak beyi olması gerekmektedir. Bu problemin açıklaması TD 998 numaralı defterin 90. sayfasında bulunmaktadır. Musul livasında Musul mirlivasının yanı sıra Sincar mirlivasına ait haslar bulunması nedeniyle, bu sancağın toplamında iki adet mirliva yazılmıştır. Bu durumda başında sancak beyi bulunan ve liva statüsünde olan sancakların adedi Sincar, Musul, Arabkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kiğı, Çemişkezek, Harput, Ruha, Ana-Hit ve Deyr-Rahbe olmak üzere 12 tanedir. Yayınladığımız bu defter Mardin livası ile başlamakta ve eyalet merkezi Amid sancağı burada yer almamaktadır. Herhangi bir nedenle Amid livasına ait bölüm defterden ayrılmış ve kaybolmuştur (Defter nasıl kayıp olur, yoksa Diyarbakır ile ilgili bazı bilgilerin gün ışığına çıkılmasından mı korkuluyor? M.Üzülmez).
Bu döneme ait defter serisindeki bu eksikliği gidermek için en yakın tarihli defterlere başvurulmuş ve H.947 tarihli TD 200 numaralı mufassal (ayrıntılı) defterden Amid merkez ve vakıflara ait bilgiler, H. 947 tarihli TD 134 numaralı icmal (özet) defterinden de sancağın geneline ait timarlarla ilgili veriler alınarak tamamı orijinal metniyle birlikte verilmiştir. Bu defterlerin yayınını yaptığımız deftere şekil ve muhteva olarak benzemesinden ve 932 tarihli olmasından dolayı TD 998 numaralı defterin eksik bölümü olduğu, bazı araştırmacılar tarafından iddia edilmiştir. Bu defter yayınını yaptığımız defterin eksik bölümü değil, sadece bu defter serileri hazırlanırken buradaki bilgilerin alındığı en son tahrire ait icmal defterleridir.
998 numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Diyarbakır, Arab ve Zulkadiriyye Defteri’nin I. cildini Diyarbakır Eyaleti bölümü oluşturmaktadır. Bu ciltte eyalete ait tahrir defterleri ilgililere kolaylık olur düşüncesiyle her livanın defteri ayrı başlıklar halinde verilmiştir.
1530 tarihli 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri’nde Çermik İle ilgili Bazı Bölümler:
LİVA-İ ÇİRMÜK
KAZA-İ ÇİRMÜK VE ÇÜNGÜŞ VE HİŞARAN VE EBU-TAHİR
Cihet-i kaza
Fi-yevm 30
Nefs-i Çirmük, der-dest-i mir-liva
Hane…………………………: 281
İslamiyye………………..…: 146
Eramine…………….………: 135
Mücerred……………….…: 50
İslamiyye…………….……: 23
Eramine………………..…: 27
Mu’af……………………….: 14
Haşıl………………………..: 8.328
Haşşha-i Padişah-i ‘Alem-penah
Cema’at ……………………..: 6
Hane……….…………………: 187
Mücerred………………….: 9
Haşıl…………………………: 36.394
Haşşha-i Mir-liva-i Çirmük
KAZA-İ ÇİRMÜK
NAHİYE-İ BERDENİÇ
NAHİYE-İ EBU-TAHİR
Nefs…………………………: 1
Kura…………………….… : 73
Mezari’………………………: 7
Hane………………………….: 1.258
Mücerred……………………: 283
Mu’af………………………….: 57
Haşıl………………………….:257.427
Hişşe-i divani………….. :256.695
Hişşe-i malikane-i vakf…..: 732
Timarha-i Zu’ama ve Erbab-i Timar
NAHİYE-İ ÇÜNGÜŞ
Kura……………………….. : 40
Mezari’………………………: 4
Hane ………………………..: 946
Mücerred …………………: 288
Mu’af………………………..: 36
Haşıl ………………………..: 148.900
NAHİYE-İ HİŞARAN
Kura……………………….. : 20
Mezari’………………………: 4
Hane ………………………..: 339
İslamiyye……………….: 272
Eramine…………………: 67
Mücerred……………………: 55
İslamiyye……………………: 50
Eramine…………………..…: 5
Mu’af…………………………….: 21
Haşıl…………………………: 63.275
Hişşe-i divani………………. : 61.318
Hişşe-i malikane-i vakf…: 1.957
NAHİYE-İ EBU-TAHİR
Kura……………………….. : 10
Mezari’………………………: 8
Hane ………………………..: 91
Mücerred …………………: 30
Haşıl ………………………..: 39.244
Cem’an Timarha-i Zu’ama ve Erbab-i Timar
Kura……………………….. : 70
Mezari’………………………: 18
Hane ………………………..: 1.376
Mücerred …………………: 312
Mu’af………………………..: 26
Haşıl ………………………..: 249.462
Timarha-i Ümera-i ‘Aşa’ir
Cema’at……………………..: 5
Hane ………………………..: 473
Mücerred ……………………: 12
Mu’af………………………..: 6
Haşıl ………………………..: 15.701
Evkaf
Haşıl ………………………..: 3.649
CEM’AN KAZA-İ ÇİRMÜK
VE BERDENİÇ VE HİŞARAN VE EBU-TAHİR
Mir-liva ………………………: 1
Kadi…………………………..: 1
Nefs…………………………..: 1
Cami’…………………………: 1
Zaviye………………………..: 1
Boya-hane……………………: 1
Asiyab………………………..: 3
Cebelüyan…………………….: 3
Kura…………………………..: 143
Mezari’………………………..: 25
Cema’at………………………..: 11
Zemin…………………………….: 31
Nefer………………………….: 4.079
MİNHA
Haneha-i gayr ‘avariz…………: 119
Haneha-i ‘avariz………………: 3.960
Hane……………………….: 3.294
İslamiyye…………….: 3.159
Eramine………………: 135
Mücerred……………………: 666
İslamiyye……………..: 639
Eramine……………….: 27
Mahşul ma’ efkaf………………..: 561.901
MİNHA
Haşşha-i Padişah-i ‘Alem-penah
Haşıl…………………………… : 36.394
Haşşha-i- Mir-liva
Nefs……………………………..: 1
Kura…………………………….. : 72
Mezari’…………………………..: 7
Haşıl……………………………. : 256.695
Timarha-i Ümera-i ‘Aşa’ir
Cema’at…………………………..: 5
Haşıl……………………………. : 15.701
Timarha-i Zu’ama ve Erbab-i Timar
Kura…………………………….. : 70
Mezari’…………………………..: 18
Haşıl……………………………. : 249.462
Vakf
Asiyab…………………………….: 3
Zemin……………………………: 31
Haşıl……………………………. : 3.649
Kaynak:
1. AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Cilt 20, Ana Yayıncılık, s. 332-333.
2. M. Nihat Özön, Büyük Osmanlıca-Türkçe Sözlük , İnkılâp ve Aka Kitabevleri, Ankara 1973, s.700.
3. 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I Âmid, Mardin, Sincar, Musul, ‘Arabkir, Ergani, Çirmük, Siverek, Kığı, Çemişkezek, Harput, Ruha, ‘Ana-Hit ve Deyr-Rahbe Livâları ile Hısn-i Keyf ve Si’ird Kazâları , Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 39, Defter-i Hâkânî Dizisi-IV, Ankara 1998, s. 4, 9, 21, 22, 43, 44, 72, 73, 126, 139.
24 Mart 2009 tarihinde
www.wekfacermug.de sitesinde yayına konuldu.