15-26 Nisan 2006 tarihleri arasında Rusya’nın St. Petersburg/ Leningrad kentinde bulundum. Sonrasında “St. Petersburg/ Leningrad İzlenimleri” başlığı altında kaleme aldığım izlenimlerim 26 Mayıs-30 Haziran 2006 tarihleri arasında Ergani’de haftalık yayınlanan Ergani Haber gazetesinde, 13-20 Haziran tarihleri arasında da Diyarbakır’da günlük olarak yayınlanan Yeni Yurt gazetesinde dizi halinde yayınlandı.
İzlenimlerim yayınlandıktan sonra, Petersburg’un aynı zamanda Kürt Tarihi ve Kürdoloji açısından da önemli bir kent olduğunu fark ettim.
Bu yazımda, tespit edebildiğim kadarıyla -devrim öncesi Petersburg’un Çarlık Rusya’sının başkenti olduğunu hatırlatarak- Petersburg’un bu pek bilinmeyen yönünü kısaca yazmak istiyorum.
Petersburg, Kürt tarih çalışmaları ve Kürdoloji açısından çok önemli bir yere sahiptir. Kürtlerle ilgili belgelerin ilk bilimsel kullanılışı Büyük Katerina’nın isteği üzerine 1787’de Petersburg’da bulunan Bilimler Akademisi Üyesi Peter Simon Pallas tarafından bütün dillerin karşılaştırmalı sözlüğü hazırlanmasıyla başlar: Hazırlanan bu sözlüğün içinde 276 Kürtçe sözcüğün yer aldığı bir bölüm de bulunmaktadır.
18.yüzyıl başlarında ise Fransız oryantalist Herbelot, Kürt aşiretlerinin belirsiz bir döneminin kır hayatını anlatan bir kroniğin olduğunu öğrenir. İngiliz gezginleri, büyük güçlükler pahasına bunun birkaç kopyasını elde ederler, ama en iyi nüsha Rus askeri birliklerinin eline geçer. 1828’de Rus-İran savaşı sırasında, General Suştelen, Erdebil kentini ele geçirdiğinde Safevilerin ünlü kitaplığını savaş ganimeti olarak Petersburg’a gönderir. Birçok kitap arasında Bitlis Hükümdarı Şerefhan’ın kaleme aldığı Kürt Tarihi -Şerefname’nin 1599’da bizzat Şerefhan tarafından gözden geçirilmiş imzalı bir nüshası da bulunmaktadır. Rus bilim adamları elyazması bu eserin önemini hemen kavrarlar. 1860’da orijinal Farsça metni ilk yayımlayan Akademi Üyesi Velyaminov-Zernov’dur. Sonra Akademi Üyesi F. Charmoy, 1869-1875 yılları arasında eserin Fransızca çevrisini 4 cilt halinde yayınlamıştır. Bilgin, bu çeviri için hemen hemen bütün hayatını vermiştir. (Bu eser, 1938’de Iraklı devlet adamı Muhammed Emin Zeki tarafından Kürtçeye çevrilmiş, daha sonra 1945’te Muhammed Ali Avni tarafından Arapçaya çevrilmiş ve birinci cildi 1958’de, ikinci cildi 1962’de olmak üzere iki cilt olarak Kahire’de yayınlanmıştır. Mehmet Emin Bozarslan, kitabın Kahire’de basılmış olan bu Arapça nüshasını Türkçeye çevirmiştir. Bu Türkçe çevri ilk olarak 1971’de İstanbul’da ANT Yayınları tarafından ŞEREFNAME – Kürt Tarihi adıyla yayınlanmıştır.)
1850’li yılların sonlarında iki Rus konsolosu A. Çozko ve August Jaba, Kürtçe ile yoğun bir şekilde ilgilenmişlerdir. Konsolos A. Jaba, 1848-1866 yılları arasında Erzurum’da kalmış ve Batı Kürt lehçesiyle ilgilenmiştir. Çevresine aydın bir Kürt grubu toplayarak, onların yardımıyla Kürt klasik yazarlarından bir seçmeler kitabı, Kürtçe-Fransızca bir sözlük, Fransızca-Kürtçe bir konuşma kitabı ve sonunda Fransızca-Rusça-Kürtçe büyük bir sözlük hazırlamıştır. Bunlardan yalnız ilk iki eser Bilimler Akademisi tarafından yayınlanmıştır. Büyük bir öneme sahip diğer iki eserin kaybolduğu sanılmış, ama 1913’te V. Minorsky bu eserlerin izini bulmuştur.
İslam Ansiklopedisi’ne “Kürtler” maddesini yazanlardan biri olan V. Minorsky’nin bir de 1915’te, Petrograd’ta (yani Petersburg’da) “Kürtler, Notlar ve İzlenimler” isimli Rusça bir eseri yayınlanmıştır.
Daha sonraları ise, Petersburg’da:
• 1857-1858 yılları arasında, Lerch-Peter’in “Kürtler ve İran Kuzey-Kaldelileri Üzerine Araştırma”,
• 1857’de, “Forschungen über die Kurden und die iranischen Norchadaer”,
• 1860’da, Ernest Chantre’nin “Kürtçe Öyküler ve Kısa Notlardan Bir Deneme”,
• Yine 1860’da, A. Jaba’nın “Kürtçe Seçme Parçalar ve Kısa Notlardan Bir Derleme”,
• 1868-1875 yılları arasında, F. Cheref Charmoy’nın “Şerefname ya da Kürt Ulusunun Olgular Yıllığı”,
• 1879’da, A. Jaba ve Justi’nin birlikte hazırladıkları “Kürtçe-Fransızca Sözlük”,
• 1860’de A. Jaba’nın “Kürt Anlatıları ve Kısa Derleme”,
• 1880’de, Ferdinand Justi’nin “Kürtçe Gramer”,
• 1887-1890 yılları arasında, E. Prym ve A. Socin’nin birlikte hazırladıkları 4 ciltlik “Kürtçe Koleksiyonu”,
• 1883-1922 yılları arasında, V.A. Zhukovkij’in “Material dlja izuceija persidskikh nareci”,
• 1900’da, Hugo Makas’ın (Heidelberg’de) “Kürtçe Çalışmalar: Diyarbakır Şivesinin Bir Örneği”,
• 1926’da, yine Hugo Makas’ın (Leningrad’da) “Kurmanci Kürtçesiyle Metinler: Mardin Yöresi Şivesiyle” gibi çok önemli eserler yayınlanmıştır.
Petersburg’da bulunan Bilimler Akademisi’nin Kürt incelemelerindeki rolü, diğer yabancı ülkelerdeki bilim adamlarınca da kabul edilmiştir. Örneğin, Justi, Prym ve Socin gibi Alman bilginleri ve Avusturyalı bilgin Nakas, bu konudaki çalışmalarını yayımlansın diye Bilimler Akademisi’ne göndermişlerdir. Kısaca, Kürtler üzerine belli-başlı her eser o dönem Petersburg’da yayınlanmıştır denilebilir.
M. Orbeli, 1917 Ekim Devrimi öncesinde, Kürt incelemeleri konusunda yoğun bir çalışma içinde olmuş ve yöneticisi olduğu Hermitage Müzesi’ndeki işlerinden artakalan zamanını bu incelemelere ayırmıştır.
Nicolas J. Marr ve okulu, bu arada Vilçevsky, Rus Kürdolojisinde yeni bir aşama yaratmışlardır.
1917 Ekim Devrimi sonrasında başkent Moskova’ya taşınınca, Kürt Tarihi ve Kürdoloji çalışmalarının yönü Moskova’ya kaymış, ama yine de Petersburg’da benzer çalışmalar yürütülmüştür: 1931’de Leningrad Üniversitesi’nde, Fars Filoloji Kürsüsü’ne bağlı Kürt inceleme grubu açılmıştır.
Kaynakça:
1. Bazil Nikitin, KÜRTLER, Deng Yayınları, 5.Baskı, s. 493-496 ve diğer sayfalar.
2. Dr. Cemşit Bender, Kürt Tarihi ve Uygarlığı, Kaynak Yayınları, 6.Baskı, s. 270-282.
3. Şerefhan, ŞEREFNAME -Kürt Tarihi, Hasat Yayınları, 3.Baskı, Önsöz.
7 Temmuz 2006
Ergani Haber Gazetesi