“Çayönü’nden Ergani’ye Uzun Bir Yürüyüş” kitabımda, Ergani’ye emeği geçen üç değerli insandan: Dicle Köy Enstitüsü’nün kurucusu Nazif Evren, Çayönü’nde arkeolojik kazıları başlatan Prof. Dr. Halet Çambel, Diyarbakır ve Ergani dâhil bazı ilçelerinde masalları derleyen Muhsine Halimoğlu Yavuz’dan söz etmiş; bunlara, Erganili olmayan “Erganiler” demiştim. Hilar’la ilgili yaptığım yeni bir çalışmada fark ettim; bilgi eksikliğinden, arkeoloji alanında bir otorite olan Prof. Dr. Mehmet Özdoğru’yu atlamışım. Oysa Prof. Dr. Mehmet Özdoğru da Ergani’ye çok emek veren bir bilim insanımız, Erganili olmayan “Erganili”. Halet Çambel’le ve sonrasında, Çayönü kazılarında ve bölgede eski yerleşim yerlerinin tespiti konusunda yoğun emek sarf edenlerden biri. Değişik tarihlerde sayısız kez Ergani’ye gelip araştırmalar yapmış, çoğu kez de yapılan çalışmaları bizzat yönetmiştir. Dikkatsizliğim sonucu bunu daha önceden görememişim: Hata bana aittir.
Bu yazı, bir anlamda bu hatanın bir telafisidir. Amacım, O’nu övmek değil, vefa borcumu ödemektir. Gerçek bilim insanlarımızın övülmeye ihtiyaçları yoktur!
Bilindiği gibi, Çayönü’nde arkeolojik kazılar, 1964 yılında, “Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları” projesi kapsamında İstanbul Üniversitesi’nden Prof. Dr. Halet Çambel ve dünya prehistoryasının (tarihöncesinin) anıt isimlerinden, Yakındoğu arkeolojisinin öncülerinden, “Tarih Öncesi İnsan” kitabının yazarı Amerikalı bilim adamı Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafından başlatıldı. Bu ekip tarafından yapılan kazılar sonucunda, “İlk Köy Yerleşimleri ve İlk Üretime Geçiş Süreci Topluluklarına” ait önemli bilgilere ulaşıldı. Bu kazılar sonraları da devam etti ve bu kazıları sürdüren ekibe 1980’li yıllarda Prof. Dr. M. Özdoğru’da katıldı. Daha sonraları kazıları bizzat kendisi yönetti. Bu çalışmalar sonucunda yayınladığı kitap ve yazılar dünya arkeolojisine muazzam katkılar sağladı; aynı zamanda Çayönü ve dolaysıyla Ergani’yi de dünyaya tanıtmış oldu.
Peki, yaşadığımız coğrafya’nın tarihöncesine, arkeolojisine, kültür değerlerine katkı sağlayan üretken bu bilim insanımız, Prof. Dr. Mehmet Özdoğan kimdir?
M. Özdoğan, 30 Mayıs 1943’te İstanbul’da doğdu. 1969 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prehistorya Kürsüsünden mezun oldu, 1970 yılında Kumtepe konulu tezini verip, aynı yıl aynı kürsüde fahri asistanlık yaptı.
1979’da Fikirtepe teziyle Dr. Asistan, 1985’te Doçent, 1994 yılında da Prehistorya Anabilim Dalında Profesör oldu.
Öğrenciliğinden başlayarak İstanbul-Chicago Üniversiteleri Güneydoğu Anadolu Karma Projesinin Çayönü kazılarında önce alan yöneticiliğini, daha sonra projenin başkanlığını üstlenen Prof. Dr. Mehmet Özdoğan, ODTÜ Aşağı Fırat Projesi Arkeolojik Yüzey Araştırmaları Başkanlığı’nın yanında Uluslararası ODTÜ Keban ve Aşağı Fırat Projeleri Tepecik, Tülintepe, Değirmentepe kazıları alan yöneticilikleri yaptı. TÜBA Kültür Sektörü ve Kültür Envanteri (TÜBA-TÜKSEK) konseptinin oluşmasındaki katkılarının yanında, 2001 yılında TÜBA-TÜKSEK Pilot projeleri kapsamında Birecik-Suruç (Şanlıurfa) arkeolojik envanter çalışmalarını yürütmüştür. Arkeolojik Yüzey Araştırmalarına getirdiği yöntemlerle yeni bir model geliştirmiş, ilk üretim topluluklarının Anadolu’dan Güneydoğu Avrupa’ya yayılımlarını araştırmıştır. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Prehistorya Anabilim Başkanı ve Türkiye Bilimler Akademisi üyesi olan Prof. Dr. Mehmet Özdoğan, 2005 yılında Amerikan Ulusal Bilimler Akademisi’nin yabancı üyeliğine de seçilmiştir.
Prof. Dr. Mehmet Özdoğan’ın -tespit edebildiğim- Çayönü ile ilgili yazdığı yazılar:
• Halet Çambel, R. J. Braidwood, M. Özdoğan, Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2589, İstanbul 1980, s.239-283.
• Halet Çambel, R. J. Braidwood, M. Özdoğan “Çayönü Kazısı 1981 Yılı Çalışmaları”, Kazı Sonuçları Toplantısı IV, Ankara 1982, s. 9-24.
• Halet Çambel, Robert J. Braidwood, M. Özdoğan, Wulf Schirmer, “1984 Yılı Çayönü Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı 7/I, Ankara 1985, s: 37–52.
• Halet Çambel, Robert J. Braidwood, M. Özdoğan, Wulf Schirmer, “1985 Yılı Çayönü Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı 8/I, Ankara 1986), s: 51-66.
• Halet Çambel, Robert J. Braidwood, M. Özdoğan Wulf Schirmer, “1986 Yılı Çayönü Kazısı”, Kazı Sonuçları Toplantısı 9/I, Ankara 1987, s: 39-63.
• Halet Çambel, Robert J. Braidwood, M. Özdoğan, Wulf Schirmer, “1987 Yılı Çayönü Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 10/I, Ankara 1988, s: 37-56.
• Halet Çambel, Robert J. Braidwood, M. Özdoğan, Wulf Schirmer, “1988 Yılı Çayönü Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı 11/I, Ankara 1989, s: 59-79.
• Mehmet Özdoğan, “1988 Yılı Diyarbakır Yüzey Araştırması”, Araştırma Sonuçları Toplantısı VII, Ankara 1989, s: 459-466.
• Mehmet Özdoğan, A. Özdoğan, M. Davis “1989 Yılı Çayönü Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı XII(1) Ankara 1990, s: 71-86.
• -Mehmet Özdoğan, A. Özdoğan. “Çayönü, A Conspectus of Recent Work.”, O. Aurenche and M. C. Cauvin (ed.) Préhistoire de Levant II, Lyon: Maison de l’Orient, 1990, s: 387-396.
• Mehmet Özdoğan, A. Özdoğan, I. Caneva, M. Davis, A. Koyunlu. “1990 Yılı Çayönü Kazı ve Onarım Çalışmaları”, Kazı Sonuçları Toplantısı XIII (I), Ankara 1991, s: 97-125.
• Mehmet Özdoğan, A. Özdoğan, I. Caneva, M. Davis, A. Koyunlu. “1991 Yılı Çayönü Kazıları”, Kazı Sonuçları Toplantısı XIV (1), Ankara 1992, s: 81–106.
• Mehmet Özdoğan, A.Özdoğan. “Pre-Halafian Pottery Of Southeastern Anatolia With Special Reference to the Çayönü Sequence”, H.Hauptmann, vb, (yay) Between The Rivers and Over The Mountains, Festschrift for A.Palmieri, Roma 1993, s. 87-103.
• Mehmet Özdoğan, “Çayönü: 9 Bin Yıllık Bir Yerleşim Yerinde Onarım ve Açıkhava Müzesi Denemesi”, Arredamento 7–8, 1994, s. 91-97.
• Mehmet Özdoğan, A. Özdoğan, Bar Yosef, D., W. Van Zeist, “Çayönü Kazısı ve Güneydoğu Anadolu Karma Projesi: 30 Yıllık Genel Bir Değerlendirme”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı (1993) I, 1995, s: 103-122.
• Mehmet Özdoğan, “Çayönü: The Chipped Stone Industry of the Pottery Neolithic Layers”, H.Gebel ve S.Kozlowsky (yay.), Neolithic Chipped Stone Industries of the Fertile Crescent, Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence and Environment I, Berlin 1995, s: 267-277.
• Mehmet Özdoğan, A. Özdoğan, “Archaeological Evidence on the Early Metallurgy at Çayönü Tepesi” der Anschnitt 9, 1999, s: 13-22.
• Mehmet Özdoğan, “Preservation and Conservation of Prehistoric Sites. Two Experimental Cases: Çayönü and Kırklareli-Aşağıpınar”, Korzay, M. (yay.) International Conference on Multicultural Attractions and Tourism I, Boğaziçi Üniversitesi Yay. İstanbul 2000, s: 179-195.
• Mehmet Özdoğan, “Çayönü. Site-chef du Néolithique Pré-Céramique Néolithique”, Néolithique, découverte d’un berceau anatolien. Dossiers d’Archeologie 281, 2003, s: 30-35.
• Mehmet Özdoğan, Güneydoğu Anadolu’nun Kültür Tarihindeki Yerine Farklı Bir Bakış, TÜBA Akademi Forumu No: 14, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2003.
• Mehmet Özdoğan, H. Hauptmann, N. Başgelen, Köyden Kente Yakın Doğu’da İlk Yerleşimler (İki cilt), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2003.
• Vs…
24 Kasım 2006 ‘da Ergani Haber’de,
04.01 2007 de www.gonulsitesi.net sitesinde,
19 Ocak 2007‘de Ergani Haber’de yayımlandı.