I. Giriş
Çevre kirliliği, hem ulusal hem de uluslararası alanda günümüzün ve önümüzdeki yılların önemli sorunlarından biri olarak hep gündemde olacaktır.
Buradan hareketle çok zor durumlarla karşılaşılmaması için bu işi baştan önlemek çok daha ekonomik ve yararlı olacaktır.
Kimya sanayi içersinde BOYA SANAYİ, ülkemizin önemli sanayi kollarından birini oluşturmaktadır. Boya sanayi denilince genel olarak bir boyar maddeleri bir de yağlıboya ve vernik akıla gelmektedir. Yağlı boyalar, yüzey örtme koruyucu maddelerdendir. İnce bir film halinde uygulanan katı örtücülerdir. Çok geniş bir kullanım alanı bulunmaktadır.
Böylesine önemli bir sanayi sektörü olan BOYA SANAYİ, ülke ekonomisine yadsınmaz bir katkı sağlamaktadır. Ama bunun yanında aynı zamanda ÇEVRE SORUNLARINA da neden olmaktadır. Boya sanayiinin neden olduğu çevre kirliliklerini hava, su, toprak ve gürültü olarak sıralayabiliriz. Bu kirlilikler çevre ve insan sağlığına önemli olumsuz etkilerde bulunmaktadır. Boya sektörünün üretim kayıplarını azaltması, üretim kalitesini yükseltmesi, çevre sağlığını koruması ve yasal yükümlülüklerin yerine getirilmesi için çevre ile ilgili gerekli önlemler alması, hem sanayicilerimizin, hem de ülkemizin yararınadır.
II. Çevre
Özelde boya sanayi genelde ise endüstrileşme sürecinin çevresel değerler açısından yol açtığı olumsuzluklar; etkiler şunlardır:
-Üretim için gerekli girdilerin doğadan temin edilmesi sırasında bu kaynaklar ve yakın çevreleri tahrip edilmektedir.
-Üretim aşamasında katı, sıvı, gaz atık ve artıklar alıcı ortama bırakılarak önemli kirlilikler meydana gelmektedir.
-Üretim sırasında önlemlerin yeterli düzeyde ve gerekli şekilde alınmaması durumunda; iş kazaları artmakta, çalışanların sağlıkları bozulmakta ve fabrika yakın çevresinde insan ve çevre sağlığı olumsuz etkilenmektedir.
-Hammadde ve/veya ürünlerin kullanımından sonra oluşan atık ve artıkların insan ve çevre sağlığına olumsuz etkilerinin yanında bunların taşınma, bertaraf ve imhası büyük sorunlar yaratmaktadır.
Endüstriyel kirlenmeleri önlemede geliştirilen stratejiler ise şunlardır:
1. Doğrudan önleme stratejileri;
-Hava, su ve gürültü vs. kirlilikleri için standartlar geliştirilmesi (Çevre Bakanlığı’nın yayınlamış olduğu yönetmelikler gibi…),
-Üretim süreci için uygulanması zorunlu özelliklerin saptanması, geliştirilen teknolojilerin takip edilmesi ve uygun teknolojilerin kullanılması,
-Yasaklamalar (belirli hammaddelerin kullanımının men edilmesi gibi…).
2. Dolaylı önleme stratejileri;
-Kirletici harcı (çevre temizlik vergisi, kirlilik önleme payı gibi…),
-İzin ve ruhsatlar (işyeri açma ve çalışma ruhsatı, emisyon izni, deşarj izni vs gibi…).
3. Destekleyici önleme stratejileri;
-Sübvansiyonlar,
-Araştırma, eğitim ve ikna çalışmaları.
4. Koruyucu önleme stratejileri;
-Para cezası,
-Ağır hapis cezası,
-Çalışmadan men etme, işyerinin kapatılması cezası.
Geliştirilen bu önleyici stratejilerin yanında endüstriyel kuruluşlar da kendi açılarından etkili önlemler alabilirler. Endüstri kuruluşlarının kendi girişimleriyle alabilecekleri önlemleri de kısaca şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Koruyucu önlemler;
-Temiz yakıt,
-Temiz hammadde,
-Temiz (uygun ve yeni) teknoloji,
-Atıkların değerlendirilmesi.
2. Düzenleyici önlemler;
-Üretim kayıplarının azaltılması,
-Atıkların azaltılması,
Atıkların arıtılması.
3. Genel önlemler;
-Ortak arıtım tesisi kurmak,
-Atıkların düzenli ve sağlıklı boşaltılması ve bertarafı,
-Sağlıklı yer seçimi,
-Personelin eğitim.
III. Mevzuat (Yasal Düzenlemeler)
Bugün uygulamada diğer endüstri kuruluşlarında olduğu gibi, boya sanayiinde de az da olsa; işyeri açma çalışma ruhsatı, emisyon izni ve deşarj izni gibi konularda bazı sorunlar yaşanmaktadır. Ayrıca, yine az da olsa birçok boya sanayi kuruluşunun çevre ile ilgili yasal düzenlemelerden, örneğin 2872 sayılı Çevre Kanunu’na dayanılarak çıkartılan yönetmeliklerin tümünden veya bazılarından halen haberleri olmamış veya yeni yeni olmaktadır. Böyle olunca da bu kuruluşlar ile yetkili merciler arasında sorunlar yaşanmakta ya da idari nitelikli yüksek para cezaları ile karşılaşılmaktadır.
Çevre Kanunu ve bu kanuna dayanılarak çıkartılan yönetmeliklerde yer alan yükümlülükleri yerine getirmeme veya getirilmemesi ve uygulamada bazı sorunların olmasının nedeni, daha çok yasal düzenlemeleri takip etmeme, neyin nerede nasıl yapılacağını veya yapılması gerektiğini bilmeme, çevre bilincine vakıf olmama, üretim ve çevre teknolojilerini takip etmemeden kaynaklanmaktadır.
Bu nedenle çevre açısından boya sanayiini ilgilendiren mevzuatı kısaca ele almakta yarar vardır. Bunlar:
-1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği,
-2872 sayılı Çevre Kanunu ile ilgili yönetmelikleri, şeklinde ele alınabilir.
1) 1593 Sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu (Genel Sağlığı Koruma Kanunu):
Bu Kanunun 270-274 üncü maddeleri 1., 2. ve 3. sınıf Gayri Sıhhi Müesseseleriyle ilgili olup, GSM Ruhsatları hakkında açıklamalarda bulunmaktadır. Büyükşehir Belediyelerinin bulunduğu yerlerde, Belediye sınırları ve mücavir alanlarda bugün bu maddelerin uygulanmasını 3030 sayılı yasa gereği Büyükşehir Belediyeleri, diğer yerlerde mülki amirler yürütmektedir.
1593 sayılı bu yasanın 268-275 sayılı maddelerine dayanılarak “Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği” yayınlanmıştır.
Bu Yönetmeliğe göre “Madeni ve nebati boya, cila, vernik, fabrika ve atölyeleri” I. Sınıf GSM Listesi’nde 26 ıncı sırada yer almaktadır.
Yönetmelik çevre ve toplum sağlığının korunması açısından bu tür işyerlerinin ruhsatlandırılmasını hükme bağlamıştır.
2) 2872 Sayılı Çevre Kanunu:
Bu Kanun, çevre koruması, su, toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi vs… amacıyla 11 Ağustos 1983 tarih ve 18132 Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Kanunda; yapılacak düzenlemeler ve alınacak önlemlere ilişkin hukuki ve teknik esaslar belirlenmiştir. Kirlenme yasağı, çevre korunması, çevresel etki değerlendirmesi, işletme izni, denetim, zararlı kimyasal maddeler, gürültü, faaliyetlerin durdurulması ve cezai hükümler vs. Kanunda yer almaktadır.
Bu kanuna dayanılarak bugüne kadar; hava, su, gürültü, katı atık, çevresel etki değerlendirme, zararlı ve kimyasal madde ve ürünler, tıbbi atıklar, tehlikeli atıklar, çevre kirliliği önleme fonu, gemi ve deniz araçlarına verilecek cezalarda suçun tespiti ve cezanın kesilmesine ilişkin olmak üzere toplam 10 adet yönetmelik yayınlanmıştır.
Bu yönetmelikler içersinde boya sanayiini başta hava, su ve gürültüye ilişkin olanlar başta olmak üzere zararlı, kimyasal madde ve ürünler, katı atık, çevresel etki değerlendirme, tehlikeli atıklara ilişkin olanlar da şu veya bu şekilde ilgilendirmektedir.
Boya sanayiinin çevre sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini azaltmak ve gerekli yasal yükümlülüklerin yerine getirilmesi açısından boya sanayi ile iştigal olanların bu yönetmelikleri ayrı ayrı incelemesinde yarar vardır.
Müslüm Üzülmez
Kimya Mühendisi
TMMOB Kimya Mühendisleri Odası
İstanbul Şubesi Yayın Organı BÜLTEN
Temmuz-Ekim 1995, Sayı: 1995/4-5.