Bir Osmanlı Arşiv Belgesi
Osmanlıca bu belgeyi Başbakanlık Osmanlı Arşivinden kendim çıkartım ve çevrisinin yapılması için Osmanlıca bilen tarih bilim uzmanı Abdurrahman Üzülmez’e gönderdim.
Amca oğlu da, sağ olsun, beni kırmayıp çevrisini yapıp gönderdi. Belgenin çevrisiyle birlikte; “Belgede birkaç sözcük okuyamadım veya okuduğumdan emin değilim. Bazı arkadaşlarıma da gösterdim. Ama zorlandığım yerler konusunda gene de bazı eksiklikler giderilemedi. Çünkü belgenin bir satırı çok yıpranmış ve tabi ki bazı teknik tabir ve özel isimler var. Böyle olunca harfler ve noktaları dahi seçmekte zorlanılan bir el yazısı Arap alfabeli yazıyı çözmek zor” diyerek ek bir açıklamada bulunmuş.
Kendisine çok teşekkür ediyorum.
***
Osmanlı İmparatorluğu egemenliğindeki topraklar; yükselme ve düşüşün, büyüme ve tükenmişliğin, yorgunluğun, yaşlanmanın, itaatkârlığın, dinamizmini yitirmenin ve bir volkan gibi her an yeniden patlamanın, savaş ve isyanların, bir anlamıyla da av ve avcıların coğrafyasıdır. Osmanlı Arşiv Belgeleri bu anlamıyla önem taşımaktadır.
Osmanlı Arşiv Belgeleri incelenirken kişisel önyargılardan arınılmalı, özel sevgi ve nefretten sıyrılmalıyız. “Yandaş” ve “düşman” olarak değil, belgeleri “Bilim Yöntemi”yle incelemeliyiz. Tabi bunun olabilmesi için tarihçinin pozitif bir bakış açısına sahip olması, yanılgı ve yanlışlardan olabildiğince uzak olması ve de tutarlı olması gerekir. Ayrıca belgeler üzerinden tarih yazacak veya yorum yapacak olanların bakış açısı, bilgi birikimi, olayları değerlendirme tarzı ve yöntemi de çok önemlidir. Her olay, her anlatı, her yazılı olan tümüyle doğru veya yanlışmış gibi ele alınmamalı; olaylar, belgeler akıl süzgecinden geçirilmeli ve başka belgelerle de doğruluğu veya yanlışlığı teyit edilmelidir.
Bu duygu ve düşüncelerle Osmanlı Arşiv Belgeleri arasında yer alan “Rüzgar Makinesi, Harman Dökme ve Saman Ufalama Makinesi ile Altın Kum Yıkama Makinesi Hakkında Rapor”un çevirisini hiçbir yorum yapmadan olduğu gibi bilgilerinize sunuyorum.
Osmanlıca Belgenin Çevirisi:(*)
Rüzgâr Makinesi (Resmin üstündeki yazı)
Anadolu’nun her bir yerinde yaz günleri kuvvetli rüzgâr bulunmakla tarla ve bahçe sulamak ve harman döğmek vesaire için bu resimde gösterilen yeni Osmanlı yelken makinesi yapıldığında büyük bir yardım ve muhasenatı görülüyor.
(Sol tarafta)
Anadolu’nun hava ve ahvali pek çok farklı olup Avrupa’nın icatları bu Anadolu’nun da haline yakıştırmak için işbu resimde gösterilen Osmanlı yeni ziraat makineleri icat oldu.
(Resmin üstündeki yazılar)
Sağda: Yelpazân (yelpazeler)
Solda: Hırasa(?) savuran makine
Altta: Harman döğmek ve harman ufatmak (için) makine
(Atiyye-İ Ulyaya Takdim Kılınmak Üzere Rapordur)
Avrupa devletleri ziraat makinelerinden ve madenlerinden zengin oldular.
Anadolu’nun hava ve ahvali çok farklı olduğundan Avrupa’da icat olmuş ziraat makineleri bu havaliye yaramaz. Otuz sene evvel Prusya’dan bir büyük makine fabrikasından bakontrato maden-i Hümayun’a ……… mühendisliğiyle celp olundum. otuz seneden beri muteber Anadolu’daki ziraat usulleriyle uğraşıp ve madenleri başka mühendislerden ziyade arz üzerine tecrübeler için haylice akçe sarf ederek yeni Osmanlı ve Anadolu kaidelerine muvafık……… etmekde makineleri inşa ve icad ettim.
Zeytinburnu’nda tersane yahut tophanede mezkur Osmanlı ziraat makineleri yapılıyor ise pek az masrafla meydana gelerek Avrupa’dan celbine ihtiyaç kalmaz İngiltere’ye gönderilen bir çok liralar ile komisyoncuların alacakları yüzde yirmi memalik-i şahanede kalır.
Fesli resmin yanında: Ayırıcı tekne
Altta: Selanik vilayetinin altın drahmi ve civarında otuz beş karyelerde kullanılan altın ka’m yıkamak için edavatların resmidir.
Üstte: Bin ikiyüz seksen senesi mühendis Kabah tarafından Selanik dağlarına inşa ettiği altın ka’m değirmenin resmidir.
En soldaki yazı: Yeni ıslahat üzere az masrafla yapılacak tulumbalı altın ka’m makinesidir.
Osmanlı gümüş ve bakır madenlerinden senevi onar bin kıyye gümüş hazine-i celile için hasılat olurdu. Elli sene mukaddem bazı Avrupalı mühendisler usul-i kadimî bozarak fikirlerine muvafık ameliyatta bulunduklarından madenleri mahv derecesine getirdiler.
Ergani madeni en cesim bakır ocağı olduğu ve Keban madeni Anadolu’ca en zengin gümüş madeni bulunduğu Çemişgezek’teki kömür madeni dahi pek makbul olduğu cümlenin malumu iken bendenizden mukaddem orada mühendislik eden Mösyö Velik kendi menfaatlerine çalışmak üzere bade bir kumpanya teşkil etmek fikriye hilaf-ı hakikat verdiği rapor üzerine ameliyatın tatiline sebep oldu.
Bin iki yüz seksen senesi Mehmed Talip Efendi kumpanya teşkiliyle Selanik’te gümüş maden ve altın darâda altın ka’m işlemek için bendenizi mühendis gönderdiklerinde otuz beş karyede aracılardan beher dirhemi otuz sekiz kuruşa külliyetli altın ka’ma topladım ve kumun çıktığı altın damarları dağda arayarak buldum. Orada cıva ile altın ka’m makinesi yaptım ve makineden ümidimizden ziyade hasılat çıkmağa başlamış ise de ferman-ı âliyesi alınmadığından Gelicik(?) Kaymakamı Recep Bey gelerek ameliyatı men ve yasak etti.
Mithat ve Mahmud Nedim Paşalar, Bedros Efendi Kuyumcuyan’a Selanik’teki madenler için üç defa rapor takdim ettim bir defa mühendis Mösyö Veys şapka başında ve Türkçe bilmez olduğu halde gönderilmiş ise de köylüler onun tavr-ı lisanından anlamadıkları ve kendisinin ifade-i meram edemediği cihetle gittiği gibi bîhude yere harc-ı rah olmak mazeretinden başka bir faidesi görülmedi ve hakikate muhalif surette rapor verdi. Kulunuz ziraat makineleri ihdas ve maden inşaatı için müfettiş tayin ile hazine-i hassa yahut çiftligân-ı hümayun hidematınızda istihdam buyrulur isem az müddet zarfında acizane vukubulacak hüsn-i hizmet …….. manafii ve muhassenatı müşahade buyurulacağından ve bu da inde’t-tecrübe anlaşılacağından meşger hadd haheş ve arzusunda bulunduğum sadakate karşı taht-ı adalet hazret-i hilafetpenahide kulunuzun mahrum ve menayus edilmemi istirham eylerim olbabda emru ferman hazreti maşrahül-amizindir.
Adana 1 Teşrin-i sani 1308 Mühendis Kabah köleleri.
(*) T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşiv Genel Müdürlüğü
Tarih: 10/R /1310 (Hicrî) Dosya No:22 Gömlek No:157 Fon Kodu: Y..PRK.AZJ.
17 Nisan 2011 tarihinde www.gonulsitesi.net,
18 Nisan 2011 tarihinde www.sivildısunce.co,
18 Nisan 2011 tarihinde www.erganisoz.com,
20 Nisan 2011 tarihinde www.erganihaber.net,
21 Nisan 2011 tarihinde www.yeniyurtgazetesi.com,
22 Nisan 2011 tarihinde www.kritize.net de yayımlandı.