Tarihi Olaylar, Belgeler, Sosyal Yaşam, Kutsal Mekanlar, Biyografiler ve Fotoğraflar…
Müslüm Üzülmez, Kendi Yayını, İstanbul, 2005, Büyük boy, 767 sayfa.
ÖNSÖZ
“Yaşamı bir kentte ıskalarsan hepsinde ıskalarsın.” -K. Kavafis
Kavafis’in bu görüşüne yürekten katılıyorum. Ben, Diyarbakır’da yaşamı bir kere ıskaladım, o nedenledir ki; İstanbul’da da hep ıskalamaktayım. Belki de bu nedenledir, Doğu, Diyarbakır ve hele de Ergani halen rüyalarımı süsler.
Ben ve benim kuşağım için; Erganili, Diyarbakırlı ya da Doğulu olmak bambaşka bir şeydi. Bizim için Doğu(1), bir toprak parçası ve coğrafi bir yer olmanın çok ötesinde; gerikalmışlık, cahillik, yoksulluk, jandarma dipçiği, ağa baskısı ve bir başkaldırıydı. Devrimci duygu ve düşüncelerin kilitlendiği düğüm noktası, daha doğrusu isyankâr ruhlarımızın anavatanıydı, bu bir. İkincisi, her bir toplumun tarihi, aynı zamanda onun yaşam öyküsüdür ilkesinden hareketle her ilin, her ilçenin ve hatta her köyün bir öyküsünün de olduğuna inanmaktayım: Erganililer kendi yaşam öykülerini bilmelidirler diye düşünüyorum. Bu dürtülerin yanında beni bu kitabı yazmaya iten diğer bir neden; biraz vefa ve biraz da ‘nereden nereye’ geldiğimizin bilinmesini istememdir diyebilirim.
“Hep susmak
Susmak…
Yetmiyor bazen
İşte bu yüzden
Bütün ışıkları yanmalı yeryüzünün
Ozanlar her şeyi anlatmalı,”(2)
diye düşünüyorum.
***
Önsözlerde fotoğraf kullanılması pek alışılagelmiş bir şey değil, ama ben bu fotoğrafı özelikle alıyorum. Bunun iki nedeni var: Birincisi, fotoğraf, ayrılığın özlemi nasıl büyüttüğünü çok iyi yansıttığı için. İkincisi de, bir türlü göçmenlik ruhundan kurtulamadığımı, sanki her an dönecekmişim gibi valizimi hep hazır tutuğumu, ama bir türlü harekete geçemediğimi, gurbetten kurtulamadığımı gösteriyor oluşudur. Özetle, fotoğraf benim ruh halimin fotoğrafıdır. O halde duygularımı yazabildiğimce yazmalıyım, Ergani’yi çok iyi anlatmalıyım: İşte kitabın öyküsü…
Ergani, Diyarbakır’a bağlı bir ilçemiz olup, tüm Anadolu kasabalarının yazgısını yaşamaktadır. O’nu diğer ilçelerden farklı kılan yanları yoksulluğu, geri kalmışlığı, bakımsızlığı, işsiz ve kahvelerinin çokluğu; sıkıyönetimli ve olağanüstü halli yaşamı ve bu yaşama karşı direnişidir. Mahalleleri gübre kokan, yolları toz ve topraktan geçilmeyen; yapılacak işlerin çok olmasına karşın çoğu insanın çalışmadığı, kahvelerde boş boş oturduğu, işsizliğin diz boyu olduğu, sıradan, sıkıntılar içinde yaşamın hüküm sürdüğü bir yerdir Ergani. Olsun! “ Ne demiş uçurumda açan çiçek/Yurdumsun ey uçurum “(3). Bizimki de o hikâye…
Ergani güzel olmasa da, bize ‘ait bir yer’ olduğu için, O’nu ne belleğimizden, ne de yüreğimizden atabiliyoruz. O, bizim gözümüzü açtığımız, havasını teneffüs ettiğimiz, suyunu içtiğimiz, sokaklarında oyunlar oynadığımız, kavgalar ettiğimiz, ilk aşklarımızı yaşadığımız ‘bizim’ ilçemizdir. Bize ‘ait’ olduğu için de, biz Erganililer, Ergani’yi güzel biliriz, severiz ve de ayrı kaldığımızda da özleriz. Oysa, yaşama biçimi bakımından, tarihi ve doğal güzelliği/zenginliği bakımından, temizlik ve modernliği bakımından öyle pek methedilecek bir yer de değildir. Dediğim gibi ‘ait olduğumuz yer’ olduğu için, bizim gözümüzde güzeldir/şirindir. Çünkü; herkesin kendi zekâsından, kendi yeteneğinden, kendi bedeninden, kendi akraba ve arkadaşlarından, kendi vatanı ve memleketinden/kasabasından memnun olmasını ve sevmesini sağlayan şey kendisine duyduğu saygıdan başka bir şey değildir.
Ben, bu kitabımda Ergani’nin bütün yönleriyle tanıtılması veya anlatımına gitmeyeceğim. Ergani üzerine yazılanları farklı bir biçim ve farklı üslûpla olsa dahi yazmam, yazılanların tekrarı olur. Bu nedenle, Ergani’nin idari ve coğrafi yapısı, folkloru üzerinde pek durmadım. Çünkü, bu konularda yayınlanmış benim bildiğim üç güzel çalışma zaten var: Enver Atılgan ve Yaşar Hekimoğlu’nun birlikte hazırladıkları “ ERGANİ “ kitabı; Şerafettin Güneli’nın hazırlamış olduğu “ Bütün Yönleriyle ERGANİ “ kitabı ve Şehmus Aslan’ın hazırlamış olduğu “Kuzey Mezopotamya’nın Gani Kenti ERGANİ “ kitabı.
Bu çalışmalar, takdir edilmesi gereken çalışmalardır. Ben bu kitapta Ergani’nin dağını-taşını, bağını-bahçesini, yolunu-çarşısını, köylerini ve merkezini, idari yapısını değil; tarihe uzun bir yolculuğa çıkıp görebildiklerimi, tespit edebildiklerimi ve biraz da yakın tarihimizdeki, kendimce önemli bulduğum bazı şeyleri anlatmaya çalışacağım. Bir de tarihi ve tarihe ilişkin bazı şeyleri yazarken, sırf kuru bir tarih olsun istemedim: Bu nedenle, yer yer kendi duygu ve düşüncelerimi yazarak ve de şiir ve fotoğraflarla süsleyerek renkli olsun istedim. Kitapta, sosyal yaşama ilişkin bazı gözlem ve düşüncelerimi, tarihi ve kutsal mekânlarımızı, Ergani’de yetişmiş düşünce üreten aydınlarımızı, yazar, çizer ve şairlerimizi, insanların ve/veya bölgenin yaşamında önemli değişikliklere neden olmuş, ışık saçmış, mesleklerinde ve işlerinde dürüst, çalışkan, öncü insanları ve çevresinde saygı duyulan ve sevilen insanları ve de güzel insanları kendi penceremden anlatmaya çalışacağım. Kısacası, tanıdığım ve bildiğim kadarıyla hiç biri birbirine benzemeyen ve her biri kendi yolunda yürüyen, kendilerine mahsus kişilikleri olan; Ergani’ye emeği geçmiş, hizmet vermiş olanları ve renkli insanlarımızı anlatmaya çalışacağım. Kasabamızın aydınları ve ilkleri dünya çapında olmasa da, Ergani çapında birer dâhiydiler; çünkü dâhiler, yani ilkler ve öncüler yaratıcı, ayırt edici ve seçicidir.
Olayları ve insanları anlatırken, kişi ve olayların seçimine ne kadar özen göstersem de, mutlaka atladıklarım olmuştur. Elbet, kitapta yer alan kişilerin dışında -hem de çok- Ergani’ye hizmeti geçmiş, katkısı olmuş birçok değerli, saygın insanımız var; bunların tümüne de saygı duyuyorum. Ben, ancak bildiklerimi, tanıdıklarımı, hakkında bilgi ve belge toplayabildiklerimi ve farklı olanları anlatmaya çalıştım. Anlatamadıklarım bilgisizliğime, cahilliğime verilsin. -Tanımadığım ve bilmediklerim hakkında ne yazabilirim ki?!.-
Ben sadece üzerime düşeni yap(maya çalış)tım.
Ve yine kişileri anlatırken, sadece o kişilerin bende bıraktıkları etkileri, görebildiğim kadarıyla da özelliklerini yazmaya çalıştım. Ama yine de, benim kişilerle ilgili yazdıklarımı, onlara ilişkin duygu ve düşüncelerimi paylaşmayanlar, doğru bulmayanlar, eksik veya abartı bulanlar olacaktır ve de bu çok doğaldır: Herkes benim gibi düşünmek zorunda değil! Açık söylüyorum: Benim kimseyi övme ve yerme gibi bir derdim yok! Sadece ve sadece insanlarımızdan geriye hoş birer iz kalsın istedim. Her biri farklı bir renk, farklı bir değer olan bu insanların unutulmasını istemedim. Bana göre onlar Ergani’nin zenginlikleridir.
Ayrıca, unutma ve unutulmaya karşı bol resim kullandım. İstedim ki; Ergani’nin kitabı gözümüzde, hayalimizde birçok şeyi canlandırsın ve belleklerde bir şeyler bıraksın.
Bu çalışmam, umarım bundan sonraki daha içerikçe zengin güzel çalışmaların tetikleyicisi olur. İleride yapılacak güzel çalışmaların, Erganili olup Ergani’de kalan; Ergani’yi Erganice yaşayan bir hemşerimin yapılmasını isterim. Çünkü, benimkisi biraz uzaktan gazel okuma gibi oldu. Olsun! Hiçten daha iyidir.
“Uzaklara yolculuk eden bir kişinin yaşadıkları
Gerçek diye beklediklerinden uzaktır çokluk
Dönüp gelende yurduna sağda solda anlattıkları
Uydurma sayılır ve palavracıya çıkar adı.
Gözleriyle görmediği, hissetmediği şeylere
İnanmaz insanlar kapalıysa gönül kapıları.
Biliyorum görüp geçirmemiş toy kişilerin
Benim anlatacaklarıma da yoktur pek inanacakları“(4)
1969-1970’te Ergani’den çıktım. Arada sırada Ergani’ye gitsem de, bir defa oradan koptum: Bunu kabul etmeliyim. Ve çok hızlı bir süreç ‘in aktif öznesi ve aktörü olmam nedeniyle de bir çok şeyi unutmak zorunda kaldım. Bu nedenle; eksikliklerin, var olan hataların, yanılgı ve yanlışlıklarımın hoş görüleceğini umarım. Ve, eğer kişilerle ilgili farkına varmadan veya amacını aşan, yanlış anlamalara meydan verecek şeyler yazılmış ise, o kişilerden burada peşinen özür diliyorum.
Kitabın yazımında birçok insanın emeği geçti, birçok insan yardımcı oldu, şu veya bu şekilde katkıda bulundu. Yardımcı olan, katkıda bulunan, emeği geçen tüm arkadaşlarıma, akrabalarıma, hemşerilerime sevgi, saygı ve şükranlarımı sunarım.
Gönlümüzdeki güller hiç solmasın! Saygılarımla..
Müslüm Üzülmez
(1) Auguste Bebel için ise Doğu ; “Modern kültür ile ilişkileri yönünden öncelikle göz önüne alınması gereken dinlerin doğduğu yerdir.” (Hz. Muhammed ve İslam Kültürü, Süreç Yayıncılık, s: 7) Bu tanımdan hareketle; acaba Ergani’de Abbas/Enüş, Zülküf ve daha birçok peygamberin makam veya mezarının olması, Zülküf Dağı/Meryem Ana Dağı, Hz. Ali Dağı gibi kutsal mekanların bulunması Ergani’nin ‘Doğu’ oluşundan mıdır?
(2) Yılmaz Odabaşı. Aktaran: Şevket Beysanoğlu, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, 3. Cilt, 2. Baskı, s: 498.
(3) Cemal Süreyya, Sevda Sözleri, Bütün Yapıtları-Şiirler, Yapı Kredi Yayınları, 21. Baskı, İstanbul 2003, s: 150.
(4) Hermann Hesse, Doğu’ya Yolculuk, AFA Yayınları, 3. baskı, İstanbul 1997, s: 8.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
BİRİNCİ BÖLÜM: ERGANİ’NİN GENEL DURUMU
1. Coğrafi Konumu
2. Jeolojik Yapısı
3. Akarsuları
4. Bitki Örtüsü
5. İklimi
6. Nüfusu
7. Ergani’nin Etnik Yapısı
İKİNCİ BÖLÜM: ERGANİ’NİN TARİHİ
I. ERGANİ’NİN YAZILI OLMAYAN TARİHİ
I. I. Tarihe Çok Uzun Bir Yolculuk
a) İnsanın Tarih Sahnesine Çıkışı
b) Tarih Öncesi Uygarlıklar
I.II. Uygarlık Tarihi Açısından Çayönü’nün Önemi
A-Bir Projeyle Ortaya Çıkan Tarih
B-Çayönü’nün Ana Özellikleri
C-Çayönü Halkının Yaşadığı Çevre Nasıl Bir Yerdi?
D-Çayönü’nde Yerleşimin Başlangıç Öyküsü
E-Çayönü Halkı Ne İle Beslenirdi?
F-Çayönü Halkı Evinde Ne Tür Eşyaları Kullanırdı?
G-Çayönü Halkı Süslenmeye De Düşkünmüş
Ğ-Kullanılan Eşyaların Bezenişi (Süslenişi)
H-Çayönü Heykelcikleri
I-Çayönü Halkında ‘Mülkiyet’
İ-Çayönü’nde Yaşayan İnsanlarda Görülen Hastalıklar
J-Çayönü’nde Yaşayanların Boyları Nasıldı?
K-Çayönü Halkının Ömürlerinin Çok Kısa Oluşunun Nedeni ve ‘Ölüm’
II. ERGANİ’NİN YAZILI TARİHİ
II. I. İslamiyet’ten Önce Ergani (M Ö 3000-M S 639)
A-Hurriler-Mittanniler Dönemi (M Ö 3000-1260)
B-Asurlular Zamanında Ergani (M Ö 1260-775)
C-Urartular Zamanında Ergani (M Ö 775-635)
D-İskitler Zamanında Ergani (M Ö 653-625)
E-Medler Zamanında Ergani (M Ö 625-550)
F-Persler Zamanında Ergani (M Ö 550-331)
G-Makedon Egemenliğinde Ergani (M Ö 331-323)
H-Selevkos (Selefkos) DönemindeErgani (M Ö 323-140)
I-Partlar Döneminde Ergani (M Ö 140-85)
İ-Büyük Tigran Zamanında Ergani (M Ö 85-69)
J-Romalılar ve Bizanslılar Döneminde Ergani (M Ö 69-M S 639)
II. II. İslamiyet’ten Sonra Ergani ( M S 639-1923)
II. II. 1. İslam Hâkimiyetine Geçişten Selçuklulara Kadar (639-1085)
A-Üç Halife Döneminde Ergani (639-661)
B-Emevîler Döneminde Ergani (661-750)
C-Abbasiler Döneminde Ergani (750-869)
D-Şeyh-Oğulları Döneminde Ergani (869-899)
E-Hamdanîler Döneminde Ergani (930-980)
F-Mervânîler Döneminde Ergani (984-1085)
II. II. 2. Selçuklulardan Akkoyunlulara Kadar (1085-1401)
A-Büyük Selçuklu Dönemi (1085-1093)
B-Suriye Selçukluları Dönemi (1092-1095)
C-İnanoğulları Dönemi (1097-1142)
D-Nisanoğulları Dönemi (1142-1183)
E-Anadolu Selçuklu Dönemi (1240-1302)
F-Mardin Artukluları Dönemi (1302-1394)
II. II. 3. Akkoyunlulardan Osmanlıya Kadar (1401-1515)
II. II. 4. Osmanlı İdaresinde Ergani (Eylül 1515-Kasım 1922)
A-Kürtlerin Osmanlı İmparatorluğu’na Katılışı (Eylül 1515)
B-İdrîs-i Bitlîsî’nin Selimnâmesi’nde Kürtlerin Osmanlı İmparatorluğuna Katılışı
C-Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri’nden Ergani Sancağı Kanunnâmesi
D-Kanuni Devri ve Ergani Eyâlet Kanunnâmeleri
E-Kanuni Sonrası Dönem ve XVI -XVII Yüzyıllarda Ergani
F-XVIII ve XIX Yüzyıllarda Ergani
G-Ermeni Olayıları ve Ermenilerin ‘Gidişi’
Ğ-Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Yıllarında Ergani
II. II. 5. Cumhuriyet Döneminde Ergani (1923- )
1. Cumhuriyetin Kuruluşuna ve TBMM’nin Açılışına Ergani’nin Katkısı
2. Ergani İsminin Tarihçesi ve Diyarbakır’a Bağlanması
3. Ergani Belediyesi’nin Kuruluşu
4. Şeyh Sait İsyanı
5. Demiryolları ve Atatürk’ün Ergani’ye Gelişi
6. Dicle Köy Enstitüsü’nün Açılışı
7. Kımılla Mücadele ve Kımıl Mitingi
8. Ergani’de Türkiye Öğretmenler Sendikası-TÖS’ün Açılışı
9. Ergani Devrimci Doğu Kültür Ocakları-DDKO’nun Açılışı
10. Türkiye Gençlik Hareketinde Bir İlk: Lise Boykotu
11. Ergani’de İşlenen Siyasi Cinayetler
12. Ergani Kültür Derneği’nin Açılışı
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: SEYYAH VE GEZGİNLERİN GÖZÜYLE ERGANİ
1, Ernest Honigmann’ın Bizans Devletinin Doğu Sınırı kitabı
2, Urfalı Metos Vekayi-Nâmesi
3, Ermeni Seyyah Tıbır Simon’un Seyahatnamesi
4, Koçibey’in Risalesi
5, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi
6, Katip Çelebinin Seyahatnamesi
7, Osmanlı Belgeleri’nde Ergani
8, Sestini’nin Dicle ve Fırat’tan Geçerek İstanbul’dan Bassora’ya Yolculuk kitabı
9. Rahip Ğugas İnciciyan’ın Dünya Coğrafyası Ya da Dünya Hakkında Yazılar
10 W Heude’nin İran Körfezine Yolculuk ve Hindistan’dan İngiltere’ye kitabı
11. William Francis Ainsworth’ın Seyahatnamesi
12. Arif Paşa’nın Seyahatnamesi
13. Vital Cuinet’in La Turquie d’Asie kitabı
14. Şemsetin Sami’nin Kamusü’l Alâm’ı
15. 16 Yüzyıl Ortalarında Diyarbakır Beylerbeyliği’nde Vakıflar Kitabı
16. Pars Tuğlacı’nın Osmanlı Şehirleri kitabı
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: TARİHİ VE KUTSAL MEKÂNLAR
1. Zülküf Peygamber’in Makamı
2. Suluklar
3. Meryem Ana Kilisesi
4. Ergani Kalesi
5. Enüş ya da Abbas Peygamberin Türbesi
6. Hilar Mağaraları ve Tarihi Mezarlar
BEŞİNCİ BÖLÜM: SOSYAL YAŞAM
1. Eğitime Dair Birkaç şey
2. Sağlıkla İlgili Eskiye Dair Bazı Gözlem ve Bir İki Anı
3. Beslenme ve Yemek Kültürümüz
4. Spor, Dil Çalışmaları, Avcılık ve Oynadığımız Oyunlar
5. Ergani’de Basın
6. Kahveler: Ömür Tüketilen Mekânlar
7. Ergani Maden İlişkileri
8. Ergani’de Şarapçılık Yeniden Canlandırılamaz mı?
ALTINCI BÖLÜM: FARKLI VE RENKLİ İNSANLARIMIZ
I. FARKLI İNSANLARIMIZ: Yazar, Çizer, Şair, Sanatkâr ve Aydınlarımız
1. ‘Günah Çıkarmış’ Bir Aydınımız: Dr M Şükrü Sekban
2. Milletvekilliği Yapmış Bir Şairimiz: Kâzım Vehbi Oral
3. Hüzün ve Gurbetin Sesi: Xelé Zülfi: Zülküf Yokuş
4. Aşk Delisi Bir Şairimiz: Muzaffer Ünal
5. Meclise Girebilmiş En İyi Milletvekilimiz: Adnan Aral
6. İnsan Azminin Güzel Bir Örneği: Sezai Atılgan
7. Bir Ergani Sevdalısı: Şerafettin Güneli
8. 49’lu Bir Erganili: Av: Turgut Akın
9. Nâdir Bir İnsan: Babam: Cuma Üzülmez
10. Gerçek Bir Aydın: Enver Atılgan
11. Dirilişi Şiar Edinmiş Bir Şairimiz: Sezai Karakoç
12. ‘Kürtlerin İbosu’: Gülo: Zulfikar Yumruk
13. Her Şeyiyle Gerçek Bir Erganili: Yaşar Hekimoğlu
14. Ergani Vurgunu Bir Şairimiz: Av Vecdi Subaşı
15. Çobanlıktan Ozanlığa Yürüyen Adam: Mustafa Üzülmez
16. Çok Yönlü Bir Öğretmenimiz: Osman Aközel
17. Ergani’nin İlk Komünisti: Şeref Yıldız
18. Moda Takipçisi Bir Sanatçımız: Emin Turgay
19. Fransa’da Erganili Bir Profesör: Prof Dr M Şehmus Güzel
20. Yorulmaz Bir Yazın Emekçisi: Enver Yorulmaz
21. Ve Bendeniz: Müslüm Üzülmez: Hayatımdan Kısa Kesitler
22. Eski Bir Ülkücü: Şadillili Vedat: Vedat Güldoğan
23. Diriliş ve ‘Gülün Ötesi’ni Düşleyen Şairimiz: Naci Gümüş
24. Yılmaz Bir Sosyalist: Nusret Yılmaz
25. Ergani’nin Hasretine Yanan Gurbetteki Dost: Fevzi Karadeniz
26. Üretken Bir Öğretmenimiz: Şehmus Aslan
27. Bir Kalem Ustası: Lütfü Çakın
28. Doğu’yu Yazan Bir Aydınımız: Aytekin Yılmaz
29. Bir Ses Sanatçımız: Emrah İpek
II. RENKLİ İNSANLARIMIZ
1. Erganili Kadınların Baş Tabibi: Haspê Nene: Hasibe Akçay
2. Savaşan Kartallar ve İbram Çavuş: İbrahim Yerlikaya
3. Başka Bir Kartal: Pehe Sefer: Sefer Küçükkaya
4. Doğuştan Bir Ortopedi Uzmanı: Kırıkcı Musa: Musa Yalçın
5. Türbenin Paşası: Şaş Paşa: Behzat Türker
6. Bir Kadın Gardiyan: Defçi Pembe: Pembe Keçeci
7. Yedi Köyün Muhtarı: Muhtar Sakine: Sakine Demir
8. En Hayırlı İşi Yapan İnsan: Fırıncı Ali: Ali Erbatur
9. Bir Belediye Başkanı: Cemal Gülbahar
10. Erdemli Bir İnsan: Xelil Şero: Halil Yıldız
11. Mübarek Kafalı Adam: Vespi Amca: Vasfi Yerlikaya
12. Ergani Ölçeğinde Bir Öncü: Sinemacı Adil: Ö Adil Öztürk
13. Demirel Dostu Bir Erganili: Şevketê Pısê: Şevket Bozkurt
14. Bir Avcı: Kamil Gözler
15. Bir DDKO Başkanı: Ömer Kan
16. Ender Bir Ağa: Esweri Ağa: Askeri Karaduman
17. Üzerimde Emeği Olan Güzel Bir İnsan: Cuma Yiğit
18. Bir Baba Dostu: Cemekli Abbas: Abbas Solmaz
19. Çalışkan Bir Garip(!) Adam: Fotoğrafçı Haydar: Haydar Öztürk
20. Bir Klarnet Ustası: Nadırhan Gözler
21. İpek Gibi Bir Adam: Remzi İpek
22. Bir Pancaz: Mehmet Kan
23. Suya Hasret Bir Köylü: Zülfikar Özer
24. İlginç Bir Müteşebbis: Gazozcu Neco: Necati Say
III. ERGANİLİ OLMAYAN ‘HEMŞERİLERİMİZ’
1. Bilime Adanmış Bir Ömür: Halet Çambel
2. Çağdaş Bir ‘Masal Anası’: Muhsine Helimoğlu Yavuz