Salnameler, Osmanlı Devleti’nin yayınlamış olduğu resmî yıllıklardır. Bu yıllıklarda genel olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun, özel olarak da şehirlerin yıllık olarak ekonomik, sosyal, sağlık, eğitim ziraat ile ilgili istatistikî verileri yer almaktadır. Bilgiler kısıtlı olsa bile, salnameler şehir tarihçilerinin, tarihçi ve araştırmacıların başvuru kaynakları arasında sayılmaktadır.
Geçenlerde Diyarbakır’la ilgili “Salnamelere Göre Diyarbakır Vilayeti’nde Dini ve Sosyal Yapı” başlıklı bir “yüksek lisans tezi”ni inceledim. Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı’ndan Şengül Baydur hazırlamış (Elazığ-2007). Tezde, “Diyarbakır Vilayeti’ndeki Dini ve Sosyal Kurumlar” başlığı altında “Ergani Madeni (Maden) Sancağında Bulunan Kurumlar”a dair sayısal veriler ve bu verilerden bazı çıkarsamalar yer almakta (s. 17-19). Salnamelerdeki bilgiler 1881-1902 yılları arasını kapsamaktadır. Söz konusu edilen kurum ve kurumlara ait bilgiler genelde Erganimaden Sancağı’nın sancak merkezi Maden ile ilgilidir (Ergani kasabasıyla bir alakası yok).
Bu bilgileri biraz sadeleştirerek ve birazda özetleyerek bilgilerinize sunmak istiyorum:
Ergani Madeni (Maden) Sancağında Bulunan Kurumlar:
1-Cami ve Mescitler
Maden Sancağı’nda 3 cami, 10 mescit vardır. Sancağa bağlı Palu kasabasında 9 cami, Çermik kazasında 5 cami kayıtlıdır.
2-Kiliseler
Maden Sancağı içinde 3 Hıristiyan ibadethanesi, 4 kilise, 1 Protestan ibadetgâhı kayıtlıdır. Sancağa bağlı Palu kasabasında 2 kilise, Çermik kasabasında 1 kilise, 3 tane Hıristiyanlara ait ibadethane kayıtlıdır.
3-Mektepler
a-Müslim Mektepleri
Maden’de 1317-1319 Hicri (1901-1902) salnamelerinde sancakta 1 ibtidai, 4 Sıbyân mektebi gözükmektedir. Rüşdiye Mektebinde iki öğretmen ders vermekte ve öğrenci sayısı 58 civarındadır. 1301 H. (1883-1884) yılında öğrenci sayısı 70’dir. İlerleyen yıllarda eğitim faaliyeti devam etmekle beraber öğretmen sayısında artış gözlenmektedir. Ders veren öğretmenlerin hepsi Müslim’dir.
| Yer | Yer Okul İsmi | Öğretmen Sayısı | Müslim | Talebe Toplamı |
| Maden | Mektebi Rüşdiyesi | 3 | 50 | 50 |
| Maden Sancağına Tabi | Çermik Mektebi Rüşdiyesi | 2 | 28 | 28 |
| Maden Sancağına Tabi | Palu Kazası Mektebi Rüşdiyesi | 2 | 34 | 34 |
| Maden Sancağına Tabi | Eğil Nahiyesi Mektebi Rüşdiyesi | 1 | 34 | 34 |
| Maden Sancağına Tabi | Çüngüş Mektebi Rüşdiyesi | 1 | 30 | 30 |
| Maden | İnas Mektebi Rüşdiyesi127 | 4 | 163 | 163 |
| Maden | Palu Mektebi Rüşdiyesi | 2 | 36 | 36 |
Bu tabloda görüldüğü gibi Maden İnas Rüşdiye mektebinde 1317 H. (1901-1902) maarif salnamesine göre 163 öğrenci vardır. Bu sayı diğer okullara göre çok fazladır.
Maden Sancağı’na bağlı Siverek kazasında bulunan Rüşdiye Mektebinde 1302 H. (1884-1885) yılında 70 öğrenci öğrenim görmektedir. Kazadaki Sıbyân Mektebinde 1302 H. Salnâmesi’nde verilen bilgiye göre 250 Müslim, 70 Gayrimüslim olmak üzere toplam 320 öğrenci eğitim-öğretim faaliyetine katılmıştır. Bu bilgiye göre Müslüman öğrencilerin sayısı daha fazla görülmektedir. Palu kasabasında ise 1 medrese, 1 rüşdi, 2 ibtidâi okul mevcuttur. Çermik kasabasında ise 1 medrese, 1 rüşdi ve 2’de ibtidâi mektep vardır.
b-Gayrimüslim Mektepleri
Maden sancağında 3 Hıristiyan mektebi mevcuttur. 1301 H. (1883-1884) senesinde 30 Müslim, 45 Rum, 30 Ermeni olmak üzere toplam 105 talebe okumaktadır. Fazla öğrencisi olan millet Rumlardır. Müslüman ve Ermenilerin sayısı aynıdır. 1302 H. (1884-1885) yılında ise Sıbyân mektebinde 20 Müslim, 25 Rum, 20 Ermeni olmak üzere toplam 65 öğrenci bu okulda okumaktadır. Palu kasabası ise 3 Hıristiyan mektebi vardır. Çermik kasabasında ise 3 Hıristiyan mektebi kayıtlıdır. Maden’de Ermeni Mektebi ismiyle Ermeni Cemaatine ait olarak eğitim vermekteydi.
4-Tekke, Hangah, Hamam ve Ziyaretgahlar
Maden Sancağında 3 han, 3 hamam ve 30 çeşme; Palu kasabası derununda 3 han,1 hamam; Çermik’te ise 2 han, 1 hamam ve 6 çeşme bulunur.
Maden sancağında bulunan kurumların değerlendirmesi şöyledir: Ergani Madeni Sancağı’na bağlı Palu kasabasında 9 cami varken sancakta bu sayı 3’tür. Sancakta kiliseler bulunmakla birlikte kazalarda da kiliseler bulunmaktadır. Bu şunu göstermektedir; Gayrimüslimler kasabalarda da serbest ibadet ortamı içinde yaşamışlardır. 1302 H. (1884-1885) Yılında Müslim ve Gayrimüslim öğrenciler bir arada eğitim görmektedir. Kazalarda rüşdiye mektebleri ve medreseler bulunmaktadır. Maden Sancağı’nda 1301 H. (1883-1884) yılında verilen bilgiye göre en fazla öğrencisi bulunan Gayrimüslim milleti Rumlardır. İkinci sırada ise Ermeni cemaatidir. Sıbyân mektebinde Gayrimüslim öğrenci sayısı Müslimlerden fazladır. Bunun sebebi Müslümanların kendilerine ait okullarda okumaları olabilir. Palu kasabası ve Çermik kasabasında Hıristiyanlara ait 3 mekteb kayıtlıdır. Bu sayıdan anlaşılan şudur ki burada Gayrimüslimler kendi okullarında eğitim görmüşlerdir.
Maden sancağında çeşme sayısı diğer ilçelerin beş katıdır.
***
Bunları okuduktan sonra şu soruyu sorabiliriz: Yukarıda bahsi geçen kurumlara ne oldu, Ermeni ve Rumlar şimdi nerede?
Açıklama:
Bu yazıyı, Mart 2011’de yazdım. Yazıyı yazdıktan sonra birçok Maden’li arkadaşla telefonla görüşmelerimiz oldu. Görüştüğüm arkadaşlar anılan tezde yer alan bilgilerin birçoğunun doğru olmadığını, ayrıca 1999’da Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi’nin yayınlamış olduğu 5 ciltlik Diyarbakır Salnameleri ve Lütfi Ergene’nin hazırlayıp 1995’te yayınlanan Geçmişten Günümüze Bakır Maden kitabı gibi eserlerden söz konusu bilgilerin alınarak farklı şekilde sunulduğunu bildirdiler. Arkadaşlarıma inandığım için yazıyı yayınlamayıp askıya aldım. Birkaç gün önce arşivimi karıştırırken 3 yıl önce yazdığım yazı yeniden gözüme ilişti ve bilgilerin doğruluğunu veya başka yerlerden alınmışlığını bir kenara bırakarak, mevcut durumu az da olsa yansıtmaya vesile olacağını düşünerek yazıyı yayınlamaya karar verdim. Tez, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı’nın onay verdiği bir “Yüksek Lisans Tezi” olduğu için, üniversitenin tezde yer alan bilgilerin doğruluğu veya başka yerlerden alınmışlığı konusunda en azından bir açıklama yapması gerekir. Doğru olan budur, ama açıklama yapılacağını düşünmüyorum, çünkü bilim etiğinin kırıntısı bile olmaz bizim kısırlaşan üniversitelerimizde.
Kaynak:
Şengül Baydur, Salnamelere Göre Diyarbakır Vilayeti’nde Dini ve Sosyal Yapı, (Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, Elazığ-2007, s. 17-19.)
5 Mart 2014 tarihinde http://www.erganihaber.net de yayınlandı.